بر اساس تصمیم یونسکو روز ۱۵ دسامبر به عنوان «روز جهانی خانواده‌ی زبان‌های ترکی» گرامی داشته می‌شود. در چهل و سومین کنفرانس عمومی یونسکو که هفته‌ی گذشته در شهر تاریخی سمرقندِ ازبکستان با حضور بیش از پنج‌هزار شرکت‌کننده از ۱۹۴ کشور برگزار شد، پیش‌نویس کشورهای ترک درباره‌ی اعلام ۱۵ دسامبر به عنوان «روز جهانی خانواده زبان ترکی» بررسی و تصویب گردید. در سند آمده: «با توجه به نقش زبان به عنوان حامل میراث فرهنگی ناملموس، هویت و حافظه جمعی مردمان، و با اذعان به اهمیت تنوع زبانی و گفت‌وگوی میان‌فرهنگی، یونسکو تصمیم می‌گیرد روزی را به خانواده زبان‌های ترکی اختصاص دهد، تا پیوندهای فرهنگی، تاریخی و زبانی مردمان ترک‌زبان گرامی داشته شود.»
استدلال اصلی (Justification)
یونسکو برای تصمیم خود را استدلال‌های زیر را ذکر کرده است:
– زبان‌های ترکی یکی از گسترده‌ترین خانواده‌های زبانی جهان هستند، با میلیون‌ها گویشور در آسیا، اروپا و خاورمیانه.
– کتیبه‌های اورخون (Orkhon Inscriptions) که در قرن هشتم میلادی در مغولستان امروزی کشف شده‌اند، نخستین نمونه‌های مکتوب شناخته‌شده از زبان‌های ترکی‌اند.
– ۱۵ دسامبر روزی است که پژوهشگر دانمارکی، Vilhelm Thomsen، در سال 1893 میلادی رمز این کتیبه‌ها را گشود و ساختار زبان‌های ترکی باستان را برای نخستین بار آشکار کرد.
– این روز نمادی است از پیوستگی تاریخی و فرهنگی ملل ترک از شمال چین تا شمال روسیه، از آسیای میانه تا قفقاز، از جنوب ایران تاآناتولی و بالکان.
اهداف اعلام این روز
طبق بخش اجرایی سند، هدف از اعلام پانزده دسامبر به عنوان روز خانواده‌های زبان ترکی به شرح زیر است:
– گرامیداشت و پاسداشت تنوع زبانی و فرهنگی در میان جوامع ترک‌زبان؛
– تقویت همبستگی فرهنگی و احترام متقابل بین کشورهای عضو؛
– تشویق به مطالعات زبان‌شناسی، آموزشی و پژوهشی درباره زبان‌های خانواده ترکی؛
– ترویج سیاست‌های چندزبانگی در آموزش و رسانه‌ها؛
– برگزاری رویدادهای سالانه فرهنگی و علمی به میزبانی کشورهای ترک‌زبان، با همکاری یونسکو.
پیشنهاددهندگان (Proposing States)
پیشنهاد روز زبان ترکی از جانب کشورهای زیر ارائه و با اجماع تصویب شده است:
جمهوری آذربایجان، جمهوری قزاقستان، جمهوری قرقیزستان، جمهوری ترکیه، جمهوری ترکمنستان، جمهوری ازبکستان.
این تصمیم با هدف پاسداری از میراث فرهنگی و تاریخی غنی زبان‌های ترکی — که صدها میلیون نفر در سراسر جهان به آن‌ها سخن می‌گویند — و نیز تقویت همبستگی میان این زبان‌ها اتخاذ شده است. خانواده زبان‌های ترکی در گستره‌ای وسیع از آسیا تا اروپا و از سیبری تا دریای مدیترانه پراکنده‌اند.
نماینده دائمی ترکیه در یونسکو، سفیر گولنور آیبِت (Gülnur Aybet)، در سخنرانی خود در این نشست گفت: «هدف از این ابتکار، زنده نگاه داشتن، گرامیداشت و معرفی خانواده زبان‌های ترکی در چارچوب مأموریت فرهنگی یونسکو است… زبان‌ها نه‌تنها ابزار ارتباط هستند، بلکه روح تمدن‌ها را نیز در خود دارند. زبان حافظه‌ی جمعی، خرد و هویت انسان‌ها در طول نسل‌هاست.»
تاریخ و گستره جغرافیایی زبان‌های ترکی
زبان‌های ترکی از خانواده زبان‌های آلتایی به‌شمار می‌روند و طی هزاران سال از آسیای میانه تا قفقاز، آناتولی، بالکان و شمال سیبری گسترش یافته‌اند.
امروزه بیش از ۳۰ زبان مستقل ترکی و ده‌ها گویش از آن‌ها وجود دارد.
از جمله پرگویشورترینِ آن‌ها می‌توان به ترکی ترکیه، تاتار، آذربایجانی، قشقایی، گاگائوز، ترکمنی، قزاقی، ازبکی، قرقیزی و اویغوری اشاره کرد. این زبان‌ها، علاوه بر کشورهای ترک، در بخش‌های وسیعی از ایران، روسیه، چین، افغانستان، عراق، گرجستان، مولداوی، کوزوو، آلمان و دیگر کشورها گویشور دارند.
اهمیت تصمیم یونسکو
تصمیم یونسکو گامی مهم در جهت حفاظت از تنوع زبانی و میراث فرهنگی است.
زیرا در دوران جهانی‌شدن، بسیاری از زبان‌های ترکی با شمار گویشوران کمتر در معرض خطر همگون‌سازی (آسیمیلاسیون) و از میان رفتن قرار گرفته‌اند. از آنجا برخی از زبان‌ها در کشورهایی مثل ایران، چین و روسیه در معرض سیاست امحای فرهنگی قراردارند، این اقدام می‌تواند نوعی سپر فرهنگی در مقایل چنین تهدیدهایی ایجاد کند. به علاوه، درک متقابل میان گویشوران این زبان‌ها (اصطلاحاً Mutual intelligibility) می‌تواند ریشه‌ی مشترک و پیوندهای دیرینه‌ی زبانی میان آن‌ها را تقویت کند.
در واقع، یونسکو با این ابتکار، همبستگی زبانی میان ملت‌های ترک، تبادل علمی و آموزشی و نیز ادغام فرهنگی میان آنان را تشویق می‌کند.
همبستگی فرهنگی و ارزش‌های مشترک در جهان ترک
گرامیداشت این روز یادآور تاریخ، ادبیات، موسیقی و اسطوره‌های مشترک مردمان ترک‌زبان است.
کتیبه‌های اورخون–ینی‌سئی، اثر ماندگار دیوان لغات‌الترک، قوتادغو بیلیک، حماسه دده‌قورقود، و چهره‌های درخشان فرهنگی چون احمد یسوی، یونس امره، عمادالدین نسیمی و محمد فضولی، ستون‌های این میراث مشترک‌اند.
تصمیم یونسکو همچنین زمینه‌ساز شناخته‌شدن بین‌المللی این ارزش‌های مشترک است.
چالش‌های معاصر و چشم‌انداز آینده
در عصر امروز، برای حفظ و تداوم زبان‌های ترکی، وظایف اساسی زیر مطرح است:
– اجرای پروژه‌های مشترک آموزشی و پژوهشی میان کشورهای ترک‌زبان؛
– افزایش استفاده از زبان‌های ترکی در رسانه‌ها، فناوری دیجیتال، برنامه‌نویسی و فضای اینترنت؛
– تقویت علاقه و عشق به زبان مادری در میان نسل جوان.
در این مسیر، نهادهایی مانند TÜRKSOY (سازمان بین‌المللی فرهنگ ترک)، آکادمی ترک و سایر سازمان‌های بین‌المللی نقش برجسته‌ای ایفا می‌کنند.
سخن پایانی
«روز خانواده زبان‌های ترکی» تنها یک رویداد تقویمی نیست، بلکه نماد تجدید آگاهی زبانی و هویتی است. تصمیم یونسکو در این باره به عنوان نمادی جهانی از وحدت فرهنگی، علمی و زبانی جهان ترک شناخته می‌شود. این روز، پیام‌آور احترام به گذشته و امید به آینده است.
درباره نویسنده
