Azərbaycan Ordusunun Yaranış və Yenidən Qurulma Tarixi
Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin tarixi 26 iyun 1918-ci ilə, Azərbaycan Demokratik Respublikası (ADR) dövrünə gedib çıxır. Çar Rusiyası İmperiyasının süqutundan sonra, bu ilkin hərbi struktur yeni yaranmış dövləti xarici və daxili təhdidlərdən müdafiə etmək məqsədi ilə yaradılmışdır və tərkibində piyada və artilleriya diviziyaları, süvari hissələr, eləcə də bir aviasiya eskadronu mövcud idi. Lakin 1920-ci ildə Qırmızı Ordunun hücumu və bu ərazilərin Sovet İttifaqına qatılması ilə ADR Silahlı Qüvvələri ləğv edildi və onların funksiyaları Xalq Hərbi Komissarlığına həvalə olundu.
İkinci Dünya müharibəsi zamanı Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Sovet İttifaqının enerji strategiyasında mühüm rol oynayırdı, çünki Şərq Cəbhəsinin neft tələbatının böyük bir hissəsi Bakı neft yataqlarından təmin olunurdu. Bakı neftinin əhəmiyyəti o dərəcədə idi ki, Almaniyanın Vermaxtı “Edelveys” əməliyyatında bu şəhəri və onun neft yataqlarını Sovet İttifaqının yanacaq təminatını zəiflətmək üçün strateji hədəf seçmişdi. Bu müharibədə təxminən 800 min azərbaycanlı Qırmızı Ordu sıralarında xidmət etmiş, onlardan 400 minə yaxını həyatını itirmişdir. Azərbaycanlı döyüşçülər Qırmızı Orduda 223, 227, 396, 402 və 416-cı atıcı diviziyaların tərkibində təşkil edilmişdilər.
Soyuq Müharibə dövründə Azərbaycan Respublikası 4-cü Sovet Ordusunun yerləşdirilmə yeri kimi strateji əhəmiyyət daşıyırdı. 1988-ci ilə qədər bu ordunun döyüş təşkilatı 23, 60, 75 və 295-ci qvardiya motoatıcı diviziyalarından ibarət idi, bunlardan 75-ci diviziya Naxçıvanda müstəqil yerləşdirilmişdi. 4-cü Ordu, həmçinin raket və hava hücumundan müdafiə briqadalarına, artilleriya və reaktiv alaylara malik idi. Bundan əlavə, Sovet Raket və Artilleriya Agentliyinə bağlı olan 49-cu arsenal da Azərbaycan ərazisində yerləşirdi.
Sovet İttifaqının süqutundan sonra, Azərbaycan Respublikasının müasir Silahlı Qüvvələri 9 oktyabr 1991-ci ildə yenidən təsis edildi. Bu proses əsasən Sovet Ordusundan Azərbaycan ərazisində qalan hissələr və texnika bazasında formalaşdı və hüquqi əsası **”Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri haqqında Qanun”**un qəbulu ilə təsbit edildi. 1992-ci ilin yayında Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi Moskvaya ultimatum göndərərək öz ərazisində yerləşən hissələr, texnika və silah-sursat üzərində nəzarəti tələb etdi, nəticədə 4-cü Sovet Ordusunun əmlakının böyük bir hissəsi bu yeni yaranmış dövlətə verildi.
Yeni ordunun formalaşması prosesində əsas məqam 1993-cü il və Heydər Əliyevin rəhbərliyi dövrü oldu. O, müxtəlif siyasi fraksiyalara bağlı olan səpələnmiş silahlı qrupları birləşdirərək vahid komandanlıq altında fəaliyyət göstərən nizamlı və vahid bir ordu yaratdı. Ondan əvvəl Azərbaycanın ilk prezidenti Ayaz Mütəllibov müstəqil ordu yaratmağa o qədər də həvəs göstərməmiş və daha çox Sovet qoşunlarına arxalanmışdı. Hətta 1991-ci ilin sentyabrında parlamentin ordu yaratmaq qərarından sonra belə, hökumət və müxalif “Azərbaycan Xalq Cəbhəsi” partiyası arasındakı kəskin fikir ayrılıqları vahid silahlı qüvvələrin formalaşmasına mane olmuşdu.
Bakı Respublikasının Silahlı Qüvvələri Müasir Dövrdə
Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələri mövcud strukturunda üç əsas qola bölünür: Quru Qoşunları, Hərbi Hava Qüvvələri/Hava Hücumundan Müdafiə (vahid qol kimi fəaliyyət göstərir) və Hərbi Dəniz Qüvvələri. Bu üç qol ölkənin müdafiə qabiliyyətinin əsasını təşkil edir.
Bu əsas qollarla yanaşı, xüsusi şəraitlərdə milli müdafiəni gücləndirmək üçün səfərbər edilə bilən əlavə qüvvələr də mövcuddur. Bu qüvvələrə Milli Qvardiya, Daxili Qoşunlar, Dövlət Sərhəd Xidməti və Dövlət Xüsusi Mühafizə Xidməti daxildir.
- Dövlət Xüsusi Mühafizə Xidməti (DXMX): Prezidentin və digər yüksək vəzifəli şəxslərin şəxsi mühafizəsini təmin etmək vəzifəsini daşıyan təhlükəsizlik qurumudur.
- Azərbaycan Respublikası Milli Qvardiyası (Milli Qvardiya): DXMX çərçivəsində fəaliyyət göstərir və əsas missiyası mühüm dövlət binalarını, yüksək vəzifəli şəxsləri və strateji obyektləri qorumaqdır.
- Azərbaycan Respublikası Daxili Qoşunları (Daxili Qoşunlar): Daxili İşlər Nazirliyinin tabeliyində jandarma qüvvəsi kimi fəaliyyət göstərir. Əsas vəzifələri ictimai asayişin qorunması, kritik infrastrukturun mühafizəsi və polisə kütləvi iğtişaşlara nəzarətdə kömək etməkdir. Bu qüvvəyə ən azı 11 xüsusi təyinatlı əməliyyat hissəsi daxildir (“Pələng”, “Qurd”, “Əqrəb” və s. kimi tanınan).
- Dövlət Sərhəd Xidməti (DSX): Ölkənin quru və dəniz sərhədlərinin mühafizəsinə cavabdehdir. Əməliyyat strukturu sərhəd hissələri, dəniz və hava hissələri, sərhəd nəzarəti hissələri və digər dəstək infrastrukturlarından ibarətdir. Mühüm hissələrindən biri Dəniz Briqadasıdır (Azərbaycan Sahil Mühafizəsi).
Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin İyerarxiyası və Komandanlığı
- Ali Baş Komandanlıq: Silahlı Qüvvələrin ali komandanlığı Prezidentə qayıdır. Konstitusiyaya görə, Prezident (hazırda İlham Əliyev) Ali Baş Komandan sayılır və müdafiə və təhlükəsizlik sahəsində geniş səlahiyyətlərə malikdir. Prezident, həmçinin hərbi, təhlükəsizlik və məhkəmə məsələlərini nəzərdən keçirən əsas məşvərət orqanı olan Təhlükəsizlik Şurasına sədrlik edir.
- Müdafiə Nazirliyi: İcra səviyyəsində Müdafiə Nazirliyi siyasətlərin hazırlanması, Silahlı Qüvvələrin təşkili, təhsili, büdcəsi və dəstəyinə cavabdeh olan dövlət qurumu kimi çıxış edir.
- Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargah rəisi: Eyni zamanda Müdafiə nazirinin birinci müavini kimi fəaliyyət göstərir və hərbi strukturun başında durur.
- Baş Qərargah: Müdafiə Nazirliyinə nisbətən müəyyən səviyyədə müstəqil olan tam əməliyyat – hərbi qurumdur. Əsas vəzifələri döyüş əməliyyatlarına komandanlıq etmək, onları planlaşdırmaq və həyata keçirmək, döyüş meydanında qüvvələri əlaqələndirmək və müharibənin strateji idarəetməsidir. Baş Qərargah son onilliklərdə Sovet modelindən uzaqlaşaraq Türkiyə və NATO-nun müasir standartlarına uyğunlaşmaq üçün dərin islahatlar aparmışdır.
Azərbaycan Respublikası Quru Qoşunlarının Strukturu və Təşkili
Azərbaycan Respublikası Quru Qoşunları (Quru Qoşunları) ölkənin hərbi gücünün əsas sütunudur və altı əsas korpus şəklində təşkil edilmişdir:
| Ordu Korpusu | Yerləşmə/Əsas Əməliyyat Bölgəsi |
| 1-ci Ordu Korpusu (Bərdə) | Qərb oxu, Gəncə ətrafı, ölkənin qərb cəbhələrini əhatə edir. |
| 2-ci Ordu Korpusu (Beyləqan) | Ermənistanın keçmiş işğal etdiyi ərazilər və Azərbaycan-İran sərhədinin bəzi hissələri ilə üzbəüz. |
| 3-cü Ordu Korpusu (Şəmkir) | Şimal-qərb oxu və Ermənistanın keçmiş mövqelərinin qarşısında. |
| 4-cü Ordu Korpusu (Bakı) | Abşeron yarımadasının, sahilin və paytaxt Bakının mühafizəsinə cavabdehdir. |
| Naxçıvan Əlahiddə Ümumqoşun Ordusu (keçmiş 5-ci Korpus əsasında) | Yalnız Naxçıvan ərazisində fəaliyyət göstərir, müdafiə qabiliyyətini gücləndirmək üçün yaradılıb. |
| 6-cı Ordu Korpusu | Yeni yaradılmış struktur, daimi yerləşməsi yoxdur, xüsusi şəraitdə fəallaşır. |
E-Tablolar’a aktar
Qüvvələrin bu cür yerləşdirilməsi Azərbaycan Ordusunun strateji diqqətinin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə və hərtərəfli sərhəd müdafiəsinə, xüsusən də Ermənistan və İranla sərhədlərə yönəldiyini aydın şəkildə göstərir.
Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Şəxsi Heyəti
2025-ci ilin məlumatlarına əsasən:
- Fəal heyət: 126,400 nəfər
- Hərbiləşdirilmiş qüvvələr: 15,000 nəfər
- Ehtiyat qüvvələr: 300,000 nəfər
Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Təchizatı və Silahları
Quru Qoşunları Sovet dövrü texnikası, müasir xarici alışlar və daxili istehsalın kombinasiyasından istifadə edir.
1. Əsas Döyüş Tankları (MBT)
Mövcud ehtiyatlara T-55, T-72 və T-90 tankları daxildir (ehtimal ki, təxminən 500 ədəd fəaliyyətdədir).
- T-72: Ən çox sayda olan fəaliyyət tankı (300-400 ədəd), İsraillə əməkdaşlıq çərçivəsində ASLAN standartına qədər təkmilləşdirilmişdir.
- T-90S: Azərbaycanın ən qabaqcıl tankıdır. Rusiyadan ən azı 93-100 ədəd alınıb.
2. Piyada Döyüş Maşınları (IFV)
- BMP (BMP-1, BMP-2, BMP-3) və BMD (BMD-1) ailələri daxildir. BMP-1 və BMP-2 İsrail tərəfindən təkmilləşdirilmişdir.
3. Zirehli Şəxsi Heyət Daşıyıcıları (APC)
- MT-LB, BTR-70 və BTR-60 (Sovet modelləri) daxil olmaqla, donanmanın əsas hissəsi təxminən 230 ədəd BTR-82 alınması ilə əvəz edilmişdir.
4. Zirehli Döyüş Maşınları (ACV)
Quru Qoşunları 700-dən çox təkərli zirehli maşına malikdir.
- Türkiyə: 350 ədəd Cobra I və Cobra II, 200 ədəd Otokar APV.
- İsrail: 106 ədəd SandCat (Spike tank əleyhinə raketlərlə təchiz edilmişdir).
- Cənubi Afrika: 110 ədəd Marauder və Matador (ölkənin müdafiə sənayesində istehsal edilir).
5. Artilleriya, Raket və Raket Sistemləri
- Özüyeriyən Artilleriya: Klassik Sovet sistemləri (2S1, 2S3, 2S7, 2S19), həmçinin Serbiyanın müasir sistemləri (Nora B-52, Dita) və İsrail sistemləri (ATMOS 2000).
- Çoxlüləli Raket Sistemləri (MLRS): BM-21 Grad, 9A52 Smerch, Çexoslovakiyanın RM-70 sistemləri və Türkiyənin müasir kompleksləri T-300 Kasırga və TRG-230 (Bayraktar TB2 PUA-ları ilə inteqrasiya olunub). Həmçinin Polonez, IMI Lynx və TOS-1A sistemləri.
- Taktiki Ballistik Raketlər: Sovet OTR-21 Tochka-U (120 km mənzilli) və İsrailin LORA raketləri (430 km mənzilli).
Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Strukturu və Təşkili – Hərbi Hava Qüvvələri
Hərbi Hava Qüvvələri və Hava Hücumundan Müdafiə qüvvələri milli hava məkanının mühafizəsinə və Quru Qoşunlarına həyati hava dəstəyi verməyə cavabdehdir. Şəxsi heyətin sayı təxminən 12,000 nəfərdir və 154 hava gəmisinə malikdir.
1. Qırıcı və Dəstək Təyyarələri
- Qırıcılar: 11 ədəd MiG-29A və 3 ədəd MiG-29UB.
- Sifarişdə olan qırıcılar: 40 ədəd CAC/PAC JF-17 Thunder Block 3 (Pakistanla 4.6 milyard dollarlıq müqavilə).
- Yaxın Dəstək (CAS): TUSAŞ Türkiyə tərəfindən təkmilləşdirilmiş 33 ədəd Su-25 və 5 ədəd Su-25UB.
2. Helikopterlər
- Döyüş: 23 ədəd Mi-24V, 12 ədəd Mi-24G, 24 ədəd Mi-35M.
- Nəqliyyat: Mi-17-1V, Mi-8MTV-1 və s.
3. Hava Hücumundan Müdafiə Sistemləri
- Uzaq Mənzilli: S-300PMU-2 Favorit, Barak-8, S-200
- Orta Mənzilli: Buk-M1, Krug
- Qısa Mənzilli: Osa, Strela-10, Şilka
4. Pilotsuz Uçuş Aparatları (PUA)
- Döyüş PUA-ları: Bayraktar TB2, Bayraktar Akıncı, IAI Harop, SkyStriker, Zərbə, İtiqovan.
- Kəşfiyyat PUA-ları: Elbit Hermes 900, Hermes 450, IAI Heron, IAI Searcher və s. (bəzi PUA-lar Azərbaycanda lisenziyalı istehsal olunur).
Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin Strukturu və Təşkili – Hərbi Dəniz Qüvvələri
Hərbi Dəniz Qüvvələri (Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələri) fəaliyyətini yalnız Xəzər dənizində cəmləşdirmişdir və sahilyanı donanma kimi çıxış edir. Şəxsi heyəti təxminən 2,200 nəfərdir.
1. Sahil Patrul və Döyüş Gəmiləri
- Yüngül Freqat: Petya sinifli “Qusar” gəmisi (ABŞ və Türkiyə ilə əməkdaşlıqla modernləşdirilib).
- İsrail Gəmiləri: Bir neçə Shaldag sinifli gəmi (Spike raket sistemləri ilə təchiz edilmişdir) və Sa’ar 62-class donanması (Sahil Mühafizəsinə ayrılmışdır).
2. Sualtı Qayıqlar
- 4 ədəd Triton-2m və Triton-1 sinifli kiçik sualtı qayıqlar (dəniz kəşfiyyatı və xüsusi qüvvələrin daşınması üçün).
Azərbaycan Respublikası Xüsusi Təyinatlı Qüvvələri
Azərbaycan Xüsusi Təyinatlı Qüvvələri (XTQ) bu ölkənin ən elit hərbi hissələrindən biridir və tarixi 30 aprel 1999-cu ilə gedib çıxır.
- Təlim: Bu qüvvənin qurulması və təlimi Türkiyə Xüsusi Qüvvələrinin Komandanlığı ilə sıx əməkdaşlıq çərçivəsində həyata keçirilmişdir. Şəxsi heyətin böyük bir hissəsi Türkiyə və Pakistanın hərbi akademiyalarında təhsil alır.
- Əməliyyat Rolu: 2020-ci il İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin döyüş uğurlarında həlledici rol oynamışdır.
Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Sənayesi və Beynəlxalq Əməkdaşlıq
Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Sənayesi Nazirliyi (MİSN) 16 dekabr 2005-ci ildə yaradılmışdır və müdafiə məhsullarının layihələndirilməsi, istehsalı və texniki xidmətinə cavabdehdir.
- İstehsal Mərkəzləri: Əsas istehsal mərkəzlərinə “İqlim” TPE (zirehli texnikanın mexaniki hissələri), “Avia-Aqreqat” Zavodu (hərbi və mülki təyyarə hissələri) və “Sanayejihaz” TPE (dəqiq elektron avadanlıqlar) daxildir.
Hərbi-Texniki Beynəlxalq Əməkdaşlıq
Azərbaycan 60-a yaxın ölkə ilə hərbi-texniki sahədə fəal əməkdaşlıq edir.
- Türkiyə: Azərbaycanın ən yaxın müttəfiqi və 2023-cü ilə qədər ən böyük silah tədarükçüsü. Əməkdaşlıq birgə istehsalı, Baş Qərargahın NATO standartlarına yüksəldilməsini və XTQ-nin təlimini əhatə edir.
- İsrail: Son illərdə Azərbaycanın ən böyük silah tədarükçüsü. Yüksək texnologiyalar təmin edilir, o cümlədən Azərbaycanda PUA zavodlarının qurulması və TecSAR kəşfiyyat peyk sistemi üzrə əməkdaşlıq.
- Pakistan: Hərbi sursat istehsalı və XTQ-nin təlimi üzrə əməkdaşlıq. 40 ədəd JF-17 Thunder Block 3 qırıcısının alınması.
- Hindistan: Son razılaşmalar ATAGS yedəklənən artilleriya, MArG özüyeriyən artilleriya, Pinaka Çoxlüləli Raket Sistemləri və Akash yer-hava raket sistemlərinin alınmasını əhatə edir.
Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Büdcəsi Trendləri
Azərbaycanın hərbi xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır:
- 2020: 2.24 milyard dollar
- 2021: 2.70 milyard dollar
- 2025: 5 milyard dollara yaxın (2024-cü illə müqayisədə 747 milyon dollarlıq əhəmiyyətli artım).
Qaynaq: تحولات جهان اسلام
Ministry of Defense of the Republic of Azerbaijan | Azerbaijani Armed Forces – Wikipedia | Ministry of Defence (Azerbaijan) – Wikipedia | Azerbaijani Armed Forces Facts for Kids | State Border Service of Azerbaijan – Wikipedia (اهداف و مأموریتها) | State Border Service of Azerbaijan – Wikipedia | Internal Troops of Azerbaijan – Wikipedia | Land Forces – Ministry of Defense | Special Forces of Azerbaijan – Wikipedia | Ilham Aliyev | Britannica | Azerbaijani Land Forces – Wikipedia | A Turkish base in Azerbaijan? – Aze.Media | Military Medicine Almanac: Azerbaijan | President of Azerbaijan – Wikipedia | Azerbaijani Navy – Wikipedia | Сухопутные войска Азербайджана – Википедия | Nakhchivan Garrison – Wikipedia | Azerbaijan Armed Forces Celebrate 107th Anniversary – Caspian News | Ministry of Defence Industry of Azerbaijan – Wikipedia | Reassessing Armenia’s Deterrence Strategy in 2025 | Azerbaijani Air Forces – Wikipedia | Azerbaijan Air Force – Ministry of Defense | Navy Forces – Ministry of Defense | Azerbaijani Armed Forces – Wikipedia (یگان ویژه) | Azerbaijan Produces Artillery Shells for Ukraine – Defense Mirror | Azerbaijani Army Ranks Among Top Global Forces – Caliber.Az | Azerbaijan Military Spending – Macrotrends | Azerbaijani Armed Forces Archives – Air & Space Forces Magazine | Azerbaijan Army Overview – Military.com | Azerbaijan Security and Defense Review – Eurasianet
About the Author
