Dan Braun Qayıdır və Sorur: Ölümdən Sonra Nə Var? “Sirlər Sirri” Romanına Baxış
İmran Abdullah
“Sirlər Sirri” (The Secret of Secrets) romanı elm və fəlsəfə ilə qarışdırılmış bədii və triller janrının müəllifi Dan Braunin əsərlərini ən böyük satış rəqəmlərinə çatdırır
Yadda saxla Səkkiz illik fasilədən sonra, Amerika romançısı Dan Braun – tarixin şifrələri və incəsənət sirlərinin ustası – indiyə qədərki ən böyük sualını ortaya atır: Öləndə nə baş verir?
Yeni romanı “Sirlər Sirri” simvollar üzrə uydurma professor Robert Lanqdonun macəralarının altıncı hissəsidir. Braun bu romanda Praqanın küçələrində ölümdən sonrakı həyatın sirri olan “ali hikmətin açarı”nı aşkar etmək üçün nəfəskəsən bir səyahətə çıxır və hər zamanki kimi, oxucuların qadağan olunmuş sirlərə və ya həqiqətlərə nəzər salmaq hissini sevdiklərinə güvənir.
Roman 2025-ci il sentyabrın 9-da eyni vaxtda dünyanın 16 dilində, Amerikada 1.5 milyon nüsxə ilə ilk nəşrlə işıq üzü gördü və dərhal ən çox satılan kitablar siyahısının zirvəsinə qalxdı. Bu, onun triller və biliklərdən ibarət sehrli qatqısına (formuluna) aludə olan milyonlarla oxucunun nəhəng gözləntisinin təsdiqidir, baxmayaraq ki, bəzən personajları arasındakı dialoqlar qısaldılmış və səthidir, və böyük ədəbi dərinliyə (psixoloji və insani quruluş kimi) çatmır.
Maraqlıdır ki, bu ekzistensial (varoluşsal) sual təkcə romanın personajlarını deyil, yazıçının özünü də dəyişib. Axtarış yoluna şübhə ilə başlayan Braun, bu gün “artıq ölümdən qorxmadığını” etiraf edir ki, bu da əsərə dərin şəxsi və insani məzmun verir. Braun triller yazarının paltarını soyunub, böyük ədəbi sənətkarlıq sualları ilə məşğul olan həqiqi bir ədib olmağa çalışır? Biz burada özümüzə sual veririk: polis romanı janrı və onun fəsillərinin yüngüllüyü və sürəti bu böyük suallara uyğundurmu?
Sirli Praqa
Braun əsərinin səhnəsi kimi Çex Respublikasının və qədim Bohemiya krallığının paytaxtını seçdi və bu seçim təsadüfi deyildi. Tarixi və fantastik şöhrəti ilə Praqa, öz sirli, dolanbac küçələri, qədim monastırları və qalaları, sirlərlə dolu ab-havası sayəsində, İmperator II Rudolf dövründən bəri elm adamlarını, sehrbazları və simyagərləri bir araya gətirən “mifik Avropanın paytaxtı” kimi təsvir edilirdi. Bu isə şəhəri romanda özlüyündə bir personaja çevirdi.
Professor Robert Lanqdon qışın qızğın çağında Praqaya yeni sevgilisi, neyotologiya (şüur və ağıl elmi) üzrə ixtisaslaşmış alim, doktor Ketrin Solomon ilə birlikdə gəlir.
Doktor Ketrin Solomon illərlə apardığı tədqiqatın xülasəsini təqdim edən bir mühazirə oxuyur: insan şüurunun yalnız beyinə məxsus olmadığı, əksinə, beyinlərimizin bizi əhatə edən daha geniş universal şüur sahəsindən gələn siqnallar üçün yalnız qəbuledici cihazlar olduğu barədə cəsarətli bir fərziyyə. Bu sarsıdıcı fikir tamaşaçılar arasında narazılıq və pıçıltı doğurur, lakin gecə başa çatmadan, intellektual mübahisə qanlı dəhşətə çevrilir: iştirakçılardan biri vəhşicəsinə öldürülür və Ketrin özü sirli şəkildə qaçırılır, onun qiymətli tədqiqat məlumatlarını ehtiva edən rəqəmsal fayl isə oğurlanır.
Lanqdonun əvvəlcə “elmi cəfəngiyyat” kimi qəbul etdiyi bu metafizik izahat tezliklə təhlükəli bir həqiqətə çevrilir. Bir tərəfdən, bu inqilabi kəşflərin yayılmasına icazə verməyəcək təsirli gizli qüvvələr var (bu, “Da Vinçi Şifrəsi” müəllifinin əsərlərində təkrarlanan bir mövzudur).
Sonra qızğın təqib başlayır və Lanqdon özünü qaranlıq elmi dairələrin, gizli təşkilatların və beynəlxalq kəşfiyyat agentliklərinin xətlərinin qarışdığı mürəkkəb sui-qəsd şəbəkəsinin içində tapır. (Xəbərdarlıq: Növbəti 3 abzas süjetin açılışını ehtiva edir)
Praqa şəhərinin qədim hissəsinin Vltava çayı üzərindəki Çarlz körpüsü və arxa planda Qala görünən mənzərəsi (Shutterstock) Hadisələr inkişaf etdikcə aydın olur ki, məqsəd tədqiqatçının susdurulması deyil, daha çox ən böyük sirri (ölümdən sonrakı həyatın həqiqətini) üzə çıxarmağın açarına nəzarət etməkdir. Bəzi dövlətlər və təşkilatlar bu sirrin dünyadakı koqnitiv (idraki) güc balansını dəyişmək üçün istifadə ediləcəyindən qorxurlar. Lanqdon və Ketrin “Qolem” geyimində gizlənən maskalı bir qatil tərəfindən Praqanın köhnə küçələrində təqib edilir və məlumatları qorumaq və öz həyatlarını xilas etmək üçün vaxtla yarışa girirlər.
Romanın qəhrəmanları üçün halqa daralır və xəyanət şəbəkəsi genişlənir. Lanqdonun redaktorunun özünün günah keçisi olmaq üçün aldadılaraq sui-qəsdə qarışdığı ortaya çıxır; həmçinin Praqadakı Amerika səfirliyinin əməkdaşlarından birinin təsirli alimlərin maraqlarını həyata keçirmək üçün sirli qüvvə ilə əməkdaşlıq etdiyi görünür. Təqib zamanı komada olan xəstələr üzərində aparılan həqiqi elmi təcrübələr haqqında texniki məlumatlar təqdim olunur. Bu təcrübələr onların beyinlərinin şüurlarına qayıtmazdan əvvəl sirli siqnallar göndərdiyini göstərir ki, bu da Ketrinin fərziyyəsini dəstəkləyən qismən bir dəlil kimi istifadə olunur.
Süjetin zirvəsində, axtarış onları Qolem əfsanəsinin doğulduğu əzəmətli Müqəddəs Vitus Kafedralının altındakı gizli bir yerə aparır. Orada qatillə son qarşılaşmaya girirlər, lakin ən böyük sürpriz ondan ibarətdir ki, bu xəyali varlıq yalnız Ketrinin yaxın dostlarından birinin arxasında gizləndiyi bir maskadır. Bu dost, şöhrət və koqnitiv ölümsüzlük üçün qızğın bir istəklə hərəkət edirdi. O da aşkar olur ki, oğurlanmış əlyazma, “Kainatın şüurunun” sirrini açmağı bacarmış və onu nəsillər boyu şifahi şəkildə ötürmüş qədim sufizmin bir nəslindən olan əcdadlar tərəfindən hazırlanmış daha böyük və daha qədim bir kitabın bir hissəsidir. Beləliklə, mübarizə romanın hadisələrinə görə bu qadağan olunmuş mirasa çatmaq üçün bir yarışa çevrilir.
Braun Qatqısının Təhlili
Dan Braun “Sirlər Sirri”ndə öz şöhrətini qazandıran sehrli qatqını qoruyub saxlayır, hətta bəziləri onu ən iddialı və mürəkkəb romanı kimi xarakterizə edirlər, baxmayaraq ki, başqaları triller naminə mənasızlığın zirvəsinə çatdığını düşünürlər.
Bu xüsusiyyətlərin birincisi nəfəskəsən ritmə malik olan süjetdir. Əvvəlki əsərlərində olduğu kimi, zirvə anı və ya qəfil bir ifşa ilə bitən qısa fəsillər oxucunu növbəti səhifə üçün həvəsləndirir. Oxucu nəfəsini dərən kimi yeni bir dönüşlə qarşılaşır ki, bu da romanı – “Washington Post” qəzetinin təsvirinə görə – “qətl və xaosa dolu 600 səs-küylü səhifəyə” çevirir.
İkincisi, Braunin tərk etmədiyi sirlər və simvollardır. Oxucu Praqanın görməli yerlərinə, “Müqəddəs İblis İncili” kimi tanınan sirli bir şeytani əlyazmaya və əsas sirrə çevrilən Qolem əfsanəsinə yayılmış şifrələri izləyərək detektiv rolunu oynamağa dəvət olunur. Qolem Əhdi-Ətiq və Talmudda əfsanəvi bir varlıqdır və adətən gildən təsvir edilir, sehrbazlar və ya alimlər tərəfindən həyata qaytarılır.
Üçüncüsü, ensiklopedik bilik qarışığıdır. Roman əyləncəni məlumatla birləşdirir, XIV əsrdə Avropanın üçüncü böyük şəhərinin tarixinə və incəsənətinə geniş şəkildə toxunur və şüur nəzəriyyələri və kvant fizikası kimi müasir elmlərə, hətta İlon Maskın “Neuralink” çipi kimi real layihələrə də toxunur. Bir “New York Times” tənqidçisinin zarafatla oxucunu “bəzi Google axtarış tapşırıqlarından” azad etdiyini dediyi bu üslubu, bəziləri Vikipediyadakı məqalələrə bənzər informasiya yığımı kimi görürlər. “Washington Post” isə Braunin tarixi mühazirələr təqdim etmək üçün hərəkəti dayandırmaqda daha nizamlı olduğunu müşahidə edib.
Dördüncüsü, həqiqəti xəyalla qarışdıran personajlardır. Bu romanda iki tanış simaya rast gəlinir: ilk dəfə “İtirilmiş Simvol” (2009) romanında görünən Ketrin Solomon və Lanqdonun redaktoru Conas Fokman. O, əslində Dan Braunin əsl redaktoru Ceyson Kaufmanın satirik əksidir. Braun onu hadisələrin mərkəzinə daxil edir və qaçırılır, hətta gülməli bir anda qışqırır: “Bu, sadəcə kitab nəşridir, camaat!” Lanqdon özü isə, əvvəlki romanlardakı kimi, şiddətindən çox ağılına güvənən, sakit və mədəni professordur, baxmayaraq ki, bəzi tənqidçilər onun bu romanda Ketrinin xeyrinə bir az arxa plana keçdiyini müşahidə ediblər.
Dan Braunin romanlarında din və elm arasındakı əzəli mübarizə diqqəti cəlb edir. Dan Braunin öz köklərinə qayıtsaq, atasının riyaziyyat professoru, anasının isə peşəkar dini musiqiçi olduğu bir ailədə böyüdüyünü görürük. Bu da onun romanlarına öz kölgəsini salır. Həmçinin, onun şifrələmə və sirlərə olan sevgisi bütün romanlarının Robert Lanqdonun açdığı sirlər üzərində qurulmasına səbəb olur. Mərakeşli jurnalist Əyyub Vaca qeyd etdiyi kimi, bu sevgi onun evinə qədər uzanır, çünki Dan Braunin evi böyük bir labirint şəklində dizayn edilmişdir.
Tərif və Sərt Tənqid
Dan Braunin əsərlərində olduğu kimi, “Sirlər Sirri” də geniş fikir spektrinə səbəb oldu. Bir tərəfdən, bir çoxları yazıçının qayıdışını alqışladı və romanın intellektual cəsarətini təriflədi. “Kirkus Reviews” jurnalı onu “seriyanın əsas məqamı” hesab etdi və “Washington Post” yazdı ki, Braunin roman yazmaqdan aldığı zövq “yoluxucudur” və oxucunu səhifələrini udmağa sövq edən nəhəng bir əyləncə yeməyi təqdim edir.
Digər tərəfdən, roman sərt tənqiddən yaxa qurtara bilmədi. Britaniyanın “Guardian” qəzeti onu **“əvvəldən sona qədər ağır cəfəngiyyat” adlandırdı, lakin eyni zamanda bu cür hekayələri qəbul edənlər üçün onun çox əyləncəli olduğunu etiraf etdi.
Qəzet, Braunin dəyişməyən nəql üslubunu tənqid etdi, lakin ağıllıca soruşdu: Braun milyonlarla oxucunu cəlb etməyə davam etmək üçün nəyi düzgün edir? Cavab, onun hədsiz dərəcədə cəlbedici və dönüşlərlə dolu bir süjet toxumasında olan üstün məharəti idi ki, bu da oxumağı qarşısıalınmaz bir təcrübəyə çevirir.
Həmçinin, alimlərdən etirazlar gəldi ki, Braun cəlbedici bir roman örtüyü altında yalançı elmləri təbliğ edir (və o, əlbəttə ki, elmi sərtliyə tabe olmur). Lakin bu qüsurlar, nə qədər ciddi olsa da, romanın milyonlarla nüsxə satmasına və ən çox satılanlar siyahısında birinci olmasına mane olmadı, çünki Braun sevənlər orada ondan gözlədikləri hər şeyi tapdılar: həyəcanlı sirlər, yeni məlumatlar və qədim şəhərlərdə macəralar.
**“Sirlər Sirri”**ndə Dan Braun müasir dövrün ən görkəmli triller nəqledicilərindən biri kimi mövqeyini qoruyur. Baxmayaraq ki, onun romanı tənqidi baxımdan bütün zövqləri qane etmir və yüksək üslubi gözəlliklərdən məhrum ola bilər, lakin o, sirr, həyəcan və sui-qəsd qarışığı ilə, böyük fəlsəfi suallarla (cavabsız!) bəzədilmiş və tarixi səyahətlərlə (əyləncəli demək olarsa) işlənmiş uğurunu yaradan “qatqını” ustalıqla təqdim etməyi bacarır.
Romanın – və bütün Dan Braun seriyasının – təsdiqi odur ki, insan sirri açmaq, tapmacaları həll etmək və cinayət hekayələrini izləməklə maraqlanır. Bu sətrlərin müəllifi hesab edir ki, tənqidçilərin və romançıların qavraması lazım olan ən vacib mövzu budur: romanın gələcəyi əyləncəni ensiklopedik bilik və müasir elmlərlə qarışdırmaqda olacaqdır, çünki milyonlarla oxucu onun romanlarını bəlağət (gözəl ifadə) üçün deyil, ustalıqla qarışdırılmış həyəcan və bilik üçün alır.
Mənbə: Aljazeera Arabic
About the Author
