13 اوکتیابر تانیمیش عالیمین آنیم گونودور.
وَلی خولوفلو یئنی أليفبا ايصلاحاتینین اَساس ایدئولوقلارینان بیری اولوب. تانینمیش فولكلورشوناس عاليم جمعی 43 ایل عؤمور یاشاماسینا باخمایاراق، میلّی يادداشین کئشییینده دایانیب. ائله بو سببدن ده بیر چوخ تضيیقلره، حاقسیزلیقلارا معروض قالیب و نهایت، 1937-جي ایلین قانلی رئپرئسسياسیندا قوربان گئدن آیدینلاردان بیری اولوب.
1937-جي ایلین آپرئلی… آرتیق نؤوبه وَلی خولوفلویا دا چاتیب. چونکی بیر نئچه آی بونان أووَل حبس ائدیلن و آرامسیز ایشگنجهلره معروض قالان باشقا ضیالیلار جیسمانی أذیّتلره دؤزمهیهرک، عاليم حاقّیندا “حقیقتلری” سؤيلهمیشدیلر.
خولوفلونو أمکداشی حنفی زیناللی ایله ده حبسخانادا اوزلشدیرهجكدیلر… و صبیرسیزلیکله اؤلومونو آرزولايان حنفی زیناللی دوستونا قارشی ایفاده وئرهجکدی. (یالنیز اونا گؤره کی، چوخ آرزولادیغی گولـلهلنمهیه معروض قالاراق، جانینی جلّاد ألیندن). یَعنی، وضعیّت بو درجهده آغیر ایدی. اَمّا بو حاقدا آز سونرا.
1937-جي ایلین يازیدیر… وَلی خولوفلونون ایکیاوتاقلی دار منزلینده دَتَكه (DTK) اَمکداشلاری آختارؽش آپاریرلار. نَ تاپسالار ياخشؽدی؟ – پارتيا بيلئتی، پاسپورت، بوخارین، تروتسکی، زينوويئوين شکیللری، حربی بيلئت، کیتابلار، دفتر و فوتوشکیللر. باشقا هئچ نَ!
آمما گؤرون، تکجه بونلاردان ایستیفاده ائدهرک، فولكلورچويا نه جور ایتتهاملار ایرهلی سورورلر: “1 دئكابر 1934-جو ایلده تروتسکی-زينوويئڤچی تئررورچو تشكیلاتینین عضوو، كيروفون قَتلینده ایشتیراك، 1934-37-جي ایللرده پارتيا و حؤکومت رهبرلرینه قارشی تئرروردا ایشتیراک”. (آسلان كعنان، “XX عصرده رَپرئسسيايا قوربان گئدنلر”)
گؤرون، اؤز ایشی ایله مشغول اولان، ضعیف جُسسهلی فولكلورچوناس اونلار اوچون نَ درجهده تهلوکهلی شخص ايمیش کی، اونو ایکی رهبره – س.م.كيروڤ و میر جعفر باغؽرووا قارشی سويی-قصدده، تئررور جهدینده گوناهلاندیریردیلار.
اونا قارشی ایرهلی سورولن 6 مادّهدن اَن أساسلاری دا ائله بونلار ایدی.
یوخ، هَلَه بو دا تام دئییلدی. اونو سونرادان ایستالینین ساغ ألی اولان بئریایا قارشی سوء-قصد جهدینده ده گوناهلاندؽردؽلار. محض بوندان سونرا وَلی خولوفلو حبس ائدیلدی. آمما گؤزلری ضعیف گؤرن، فیزیکی باخیمدان او قدر ده حاضؽرلیقلی اولمایان وَلینین دؤزومو ایشگنجه ایشلرینی یئرینه یئتیرن ائرمَنی لئيتئنانتلاری بئله، حیرَتلَندیریردی. خولوفلو باشقا ضیالیلاردان فرقلی اولاراق، ایشگنجهلره 6 آی دؤزه بیلدی کی، بو دا گؤرونمهمیش بیر موددت ایدی. آمما هَر شئيین ده بیر سونو وار.
اینسان اورقانيزمی موعیّن حدده قَدَر نَلَرهسَه دؤزه بیلَر. آرتیق آغیر دورومدا اولان وَلی خولوفلو بوندان سونرا نَیینسه دوزهلهجهگینه، صحّتینین یئنیدن بَرپا اولاجاغی اینامیندان اَل چکهرک، هَر شَیی “اعتراف ائدیر”. بلی، گويا او بويدا بئريیا، كيروڤ و باغؽرووا محض ساده بیر فولكلورچو سويی-قصد تشکیل ائدیب. خولوفلو هم ده اونا گؤره بويونونا آلیردی کی، بو مادّه ایله تقصیرلَندیریلن شَخصلری سیبیره گؤندَرمیيیب، بیرباشا گولـلهلَیirdilər. اؤزو ده ماكسيموم 15 دقیقه چَكَن مَحکمه پروسئسلریندن سونرا.
بیر آیرینتینی دا وورغولاماق لازؽمدیر: وَلی خولوفلو اؤز “گوناهلارینی” اعتراف ائتسه ده، اوندن علی ناظیم، سئيید حوسئین و روحالله آخوندوولا باغلی بؤهتان دولو ایفادهلری آلماق مومكون اولمور. محض اوندان سونرا دَتَكه-نؽن قانلی شؤعبهلرینین بیرینده اینلهین نؤوبتی قوربان – حنفی زیناللی وَلی خولوفلو ایله اوزلشدیریلیر. بو اوزلشمهنی ایکی ائرمَنی موستَنطیق – آوانئسيان و قالستيان حیاتا کئچیریردی. حنفی زیناللی وَلی ایله گؤروشمزدن أووَل موستَنطیق اونونلا خئیلی صؤحبت ائدیر و بیر نؤوع تَنقیدچینی همین ديالوغا “حاضؽرلایؽر”.
طالعیین ايرونیياسینا باخین کی، عؤمورلرینی عِلمَه قوربان وئرن، ایکی ویجدانلی عاليم بو ایکی ائرمَنین تضييقلری سببیندن اوزلشمهلی اولورلار:
“موستَنطیق: – وطنداش وَلی خولوفلو حاققؽندا سيزه نه معلومدور؟
حنفی زيناللی: – مَنه معلومدور کی، وَلی خولوفلو میللتچیدیر و عکساینقیلابین اوزوودور.
موستَنطیق وَلی خولوفلويا: – سيز حنفی زيناللینین بو ایفادهسینی تصدیق ائدیرسیز؟
وَلی خولوفلو: – دوغرودان دا مَن عکساینقیلابچؽیام. آمما عکساینقیلابی حرَكاتین اوزوو اولمامؽشام”. (آسلان كَعنان، یئنه همن کیتابدان)
داها سونرا چوخ واجيب بیر دئتال بارَسینده سؤحبت آچیلیر کی، سورغو-سوال ائدن اَرمَنیلرین ده دردی او زامان یئنیدن تهزهلهنیر. سَن دئمَه، اونلارؽن وَلی خولوفلویا بو قدر آجؽقلی اولماغینین هم ده باشقا سببی وار ایمیش – “كؤراوغلو” داستانی…
آرانؽن قارؽشؽب، مَذهَبين ایتمهسیندن ایستیفاده ائدن ائرمَنی، “عالیملر” “كواوغلو”نون محض اونلارا عاید اولدوغونو و اونون ائرمَنی چاری آرشاكؽن اوغلو اولدوغونو ایدّيعا ائتمک ایستییردیلر. محض او زامان بو ایکی عاليم قوللارینی چؽرماياراق، داستانؽ ائرمَنیلردن خؽلاص ائدیرلر. اورتاق تورک داستانی اولان “كوراوغلو” ح.زيناللی و و.خولوفلو طرفیندن تاريخی و ائتنوقرافیک، فولكلورشوناسلیق موستَویسینده آراشدیریلیر. عالیملرین گتیردیگی عِلمی دَلیـللر قارشیسیندا سوسان ائرمَنیلر، ایدّيعالارؽندان أل چَکهلی اولورلار.
لاکین بو خَبر آرتیق دَتَكه-ده ایشلَهین ائرمَنیلره چوخدان گئدیب چاتمیشدی. اودور کی، ایندی بو ایکی عالیمی بیر-بیرینه قارشی قویوب اونلارا مَعنَوی ایشگنجه وئرمکدن حَظ آلؽردؽلار. اَمّا حنفی زيناللی سون نفسینده ده اولسا بئله، “كوراوغلو” آدی گَلَن کیمی یئنیدن ائرمَنی موستَنطیقلَره قارشی چؽخؽر و بو ایشده وَلی خولوفلويا کؤمک ائتدیگینی دئییر:
“وَلی خولوفلو دانؽشؽردؽ کی، ائرمَنی كانانيان “كوراوغلو”نون اونلارا مَخصُوص اولدوغونو و چار آرشاكؽن اوغلو اولدوغونو “ثوبوت ائتمک” ایستهییر. مَن ده جاواب وئردیم کی، “كوراوغلو” آذربايجانؽن قهرمانیدیر و اونون ائرمَنی چارؽنؽن اوغلو اولدوغونو تانؽماق بئله ایستهمیر. بو موحاکیمه میللی زَمینَه کئچدیگیندن مَن خولوفلۇيا دئدیم کی، “كوراوغلو” اوزهرینده ایشلَریمی داوام ائتدیرهجَك و اونون موستَقيل آذربايجانؽن میللی قهرمانی اولدوغونو گؤستهرهجگَم. خولوفلو مَنیمله راضؽلاشدی و داستانؽن تاريخی حیصّهسینی ایشلَمکده مَنه کؤمَک ائتدی”.
بو دا سون… ائرمَنی جلّادلارینؽن یانیندا بو ایکی یارؽمجان عاليم اونلارا سون ضَربهنی وورور. داها سونرا ایسه اؤزلری غاليب أداسؽیلا گولـله قارشیسینا کئچیرلر.
1937-جي ایلین 13 اوكتیابرؽندا خولوفلو گولـلهلهنیر. داها سونرا ایسه آروادی – اونیوئرماقدا تیکیشچی ایشلهین فاطما خانیم ایشدَن قووُلور. ائوده آزیاشلی اوشاقلارؽنا وئرهجَک چؤرَگین اولمادؽغؽنؽ گؤروب، بوتون أشیالارؽنؽ ساتؽر. آمما بو دا اوزون چَكمير. وَلینی اؤلدورمَكله اورَگی سویومایان جلّادلار اونون آروادؽنؽ دا “وَطَن خاینینین حیات یولداشی” ایتتهامؽ ایله 8 ایل موددتینه حبس ائدیرلر.
آمم فاطما خانیم دؤزور. حبسدَن چؽخؽر، اوشاقلارؽنا قووُشور. حتتا 1956-جی ایلده أرینین برائَت کاغؽذؽنؽ دا اؤزو آلؽر و سئوینیر کی، اونون، عومومیلیکده بو خالقؽن اؤولادلارؽ، نوه-نَتیجهلری “كؤراوغلو” داستانؽنؽ آلؽن آچیقلیغؽ ایله اوخويا بیلهجکلَر…
قایناق: کولیس
About the Author
