Ramin Cahanbəyli
Qədim yunanlar tərəfindən fəlsəfənin ixtira edilməsindən iyirmi beş əsrdən çox vaxt keçib və bəşəriyyət hələ də azadlıq, ədalət, sevgi, ölüm, əbədilik və varlıq kimi fəlsəfi məsələlərlə məşğul olmağa davam edir. Daha da əhəmiyyətlisi isə, “Fəlsəfə nədir?” sualı özü fəlsəfi bir sualdır və müxtəlif fəlsəfi yanaşmaları əhatə edir. Şübhəsiz ki, fəlsəfə hər bir sivilizasiyanın və bəşər tarixinin hər bir dövrünün xüsusi şəkildə məşğul olduğu bir düşüncə və sualvermə tərzidir.
Başqa sözlə, fəlsəfə çoxluq təşkil edən və tarixi bir məzmuna malikdir. Buna görə də, fəlsəfə ilə məşğul olmaq, düşüncənin tarixi və ya tarixdəki düşüncə haqqında düşünmək deməkdir. Bəs bu düşüncə tarixi necə formalaşıb və hansı eniş-yoxuşlardan keçib? Lakin əbədi və ilkin məsələlərlə məşğul olan fəlsəfə kimi bir düşüncə tərzinin tarixi olması ziddiyyətli bir məsələ deyilmi?
Bu, əsrlər boyu filosofları məşğul edən bir sualdır. Məsələn, Heqel “Fəlsəfə Tarixi haqqında Mühazirələr” əsərinin müqəddiməsində yazır: “Fəlsəfənin məqsədi əbədi olanı dərk etməkdir… Lakin tarix bir zamanlar mövcud olmuş və başqa bir zamanda itirilmiş şeydən bəhs edir.” Maraqlıdır ki, Heqelin bəhs etdiyi bu ziddiyyət fəlsəfə tarixinin üzləşdiyi dərin bir məsələdir.
Bir tərəfdən, Heqel kimi filosoflar Sokratdan alman idealizminə qədər fəlsəfənin gedişatını tarixdəki ilahi ağıl prosesinə uyğun gələn fenoloji və məntiqi bir inkişaf kimi nəzərdən keçirirlər. Digər tərəfdən isə, Niçe və Haydeqqer, daha sonralar isə postmodern və dekonstruktivist filosoflar bunu nihilizm (heçlik), varlığın unudulması və ya tənqidi ağlın tənəzzülü kimi qeyd edirlər. Hər bir halda, elm tarixindən fərqli olaraq, fəlsəfə tarixi ideya və fikirlərin döyüş meydanı hesab edilə bilər ki, burada “düşünmək” kateqoriyası “tərəqqi” elementindən daha vacib görünür. Çünki burada əsas məsələ indinin keçmiş üzərində üstünlüyü deyil, həqiqətin yalandan ayrılması və anlayışlarla düşünmə tərzidir.
XX əsrin iki fransız filosofu Deleuze və Guattari’yə görə, fəlsəfə anlayışlar yaratmaq, icad etmək və qurmaq sənətidir. Başqa sözlə, fəlsəfə, müəyyən bir tarixi vəziyyətdə öz dövrlərinin məsələlərini yeni anlayışlar və ya köhnə anlayışlara yeni baxış tərzi ilə formalaşdıran və izah edən mütəfəkkirlərin səyidir. Bu mənada, hər bir yeni fəlsəfi düşüncənin qurulması və ixtirası əvvəlki baxış və anlayışların bir növ struktursuzlaşdırılması (dekonstruksiyası) ilə müşayiət olunur.
Burada biz filosofun düşüncə tarixi ilə struktursuzlaşdırıcı dialoqu və Kant mənasında “tənqid” (sənciş/nəqd) anlayışının əsl mənası ilə üz-üzə qalırıq.
Fəlsəfənin kütləvi populyar olmamasının səbəblərindən biri bəlkə də onun tənqidi və sualverici mahiyyətidir ki, bu da sofistləri, populistləri və despotları narahat edir və qaçmağa məcbur edir. Amerikalı mütəfəkkir Con Dyuinin sözləri ilə desək, “Həqiqətən düşünən həm uğursuzluqlarından, həm də uğurlarından dərs alır.” Lakin istibdad fəlsəfi düşüncədən fərqli olaraq, özündən uzağı və öz əksini görmə qabiliyyətinə malik deyil, çünki düşünmək cəsarəti yoxdur. Halbuki fəlsəfənin metafizik mahiyyəti bu düşüncə cəsarətində cəmləşir ki, elm, din, incəsənət və hətta bəşər tarixindən kənarda düşünmək və sual vermək lazımdır.
Elə buna görə də Şopenhauer insanı “metafizik heyvan” adlandırır ki, fəlsəfi sualvermə qabiliyyətinə malik olduqda hər gününü gündəlik işlərinə qarşı əbədi təəccüb və heyrətlə başlaya bilər. Bu baxımdan, “Filosof kimdir?” və “Fəlsəfə nədir?” sualları Kantın “İnsan kimdir?” sualı ilə müşayiət olunur. Bu sualın müxtəlif dövrlərin filosoflarının üzləşdiyi əsas sual olduğunu demək həqiqətdən uzaq deyil.
Kantın fəlsəfəyə, xüsusən də öz fəlsəfi düşüncəsinə, Maarifçiliyə dair tarixi şüurunun mərkəzində bu sualın əsasını insanın muxtariyyət (özünəqərarvermə) prinsipinə qoyur. Bu, insanın özünün tətbiq etdiyi azyaşlılıqdan və ya qəyyumluqdan çıxması və düşünmə cəsarətidir. Bu sualın qoyulması və xüsusən də Kantın cavabı ilə başqa bir suala çatırıq: “Düşünmə cəsarəti necə hikmətə və müdrikliyə çatmaq səyidir.”
“Hikmətə sevgi” (Philosophia) filosofun özünü və dünyanı dərk etmək üçün təvazökar və şübhəsiz ki, natamam fəaliyyətidir. Buna görə də, bu fəaliyyət əqli və dialektik bir səydir, buna görə də Lui Althusserin dediyi kimi, fəlsəfə “nəzəri praksis”dir. Beləliklə, fəlsəfə hikmətə çatmaq üçün bir əməl və səydir, baxmayaraq ki, hikmət olduqda fəlsəfi sualın artıq mənası qalmır. Deməli, bir növ fəlsəfə əldə edilməyən, lakin səy göstərməyə və yolu getməyə dəyər olan bir şey üçün düşünmə və yaşamaq tərzidir.
Bəlkə də buna görə fəlsəfə həqiqəti axtarmaq üçün bir səydir. Çünki filosoflar üçün həqiqət ona yaxınlaşdıqca bizdən uzaqlaşan bir üfüq kimidir. Buna görə də, fəlsəfənin həqiqəti həqiqətə çatmamaqdadır.
About the Author
