منبع: The Cradle
۳ اکتبر ۲۰۲۵
——————
«راهآهن حجاز که از دمشق عبور کرده و از بیابانهای گسترده اردن میگذرد و به کوههای خشک و تماشایی شمال غرب عربستان میرسد، نمادی از قدرت رو به زوال اما هنوز تأثیرگذار عثمانیها در عربستان بود.»
– از کتاب راهآهن حجاز، نوشته جیمز نیکلسون
———————
در واپسین روزگار امپراتوری عثمانی، سلطان عبدالحمید دوم پروژه عظیم راهآهن حجاز را آغاز کرد. اگرچه ظاهراً یک پروژه زیرساختی بود، اما در واقع نمادی پاناسلامی به شمار میرفت که هدفش حفظ انسجام امپراتوری در زمانی بود که سرزمینهای عربی با حمایت بریتانیا در حال جدا شدن بودند.
دیدگاه عبدالحمید دوم روشن بود. راهآهن حجاز از دمشق آغاز میشد. سوریه تاریخی، نقطه تلاقی امپراتوریها، گره کلیدی جاده ابریشم و پلی میان مدیترانه و بینالنهرین و سرزمینهای شرقیتر بود.
دمشق، یکی از قدیمیترین شهرهای مسکونی جهان، همواره مرکز فرهنگی و مذهبی بوده و ایستگاه مهمی برای زائرانی بود که به مکه و مدینه سفر میکردند.
-راهآهن امپراتوریها
تا اواخر قرن نوزدهم، زائرانی که از آناتولی، آسیای مرکزی و فراتر میآمدند، به دلیل طولانی و خطرناک بودن مسیر زمینی – با بیابانها، کوهها و حملات راهزنان – از سفر دریایی امنتر استفاده میکردند.
به ویژه پس از ورود کشتیهای بخار در دهه ۱۸۵۰، بسیاری مسیرهای دریایی سریعتر و امنتر را ترجیح دادند. در آن زمان، حکومت استعماری بریتانیا در هند، جمعیت مسلمانان جهان را تحت کنترول داشت و با توسعه مسیرهای دریایی و باز شدن کانال سوئز، رقابت مستقیمی با عثمانیها بر سر لوژستیک حج و مشروعیت دینی آغاز شد.
در سال ۱۹۰۰، بخشی از هدف عبدالحمید دوم بازگرداندن این روند بود و ساخت راهآهن حجاز را دستور داد. خط بین دمشق و حجاز در ۱ سپتامبر ۱۹۰۸ عملیاتی شد.
این خط ۱۳۲۲ کیلومتری، قرار بود ولایت پراکنده عثمانی را به هم متصل کند، لوژستیک نظامی را تقویت نماید و وحدت اسلامی را تحت خلافت سلطان تحکیم کند. اما فروپاشی امپراتوری در جریان بود.
عوامل بریتانیایی با قبایل عرب ارتباط برقرار کرده و وعده استقلال داده بودند. هنگامی که شورش بزرگ عربی آغاز شد، راهآهن حجاز هدف خرابکاری قرار گرفت. اگرچه عامل مشهور بریتانیایی، تی. ای. لارنس یا «لارنس عربستان»، نقش داشت، شورش عربی نمیتواند به یک نفر محدود شود؛ شرایط و زمانه چنین میطلبید.
تا پایان جنگ جهانی اول، راهآهن زیر شنهای بیابان مدفون شد و با توافق سایکس–پیکو، قدرتهای استعماری غرب آسیا را تقسیم کردند. یک قرن بعد، نقشه منطقه دوباره در حال تغییر است و علاقه به راهآهن حجاز نیز دوباره برانگیخته شده است.
-خطوط جدید، ائتلافهای نو
این پروژه بزرگ اکنون توسط ترکیه، سوریه، اردن و عربستان دوباره مورد توجه قرار گرفته است. اینبار اهداف فراتر از نمادین است. در منطقهای که با ائتلافهای در حال تغییر، رقابتهای چندقطبی و جنگهای زیرساختی مواجه است، راهآهن حجاز میتواند به پلی استراتژیک در قلب غرب آسیا تبدیل شود.
در ۱۱ سپتامبر، عبدالقادر اورالوغلو، وزیر حملونقل و زیرساخت ترکیه، در نشست سهجانبه در عمان با همتایان سوری و اردنی خود اعلام کرد که «اولین گام عملی» برای احیای راهآهن حجاز برداشته شده است.
با حمایت ترکیه، سه طرف توافق کردند که بخش ۳۰ کیلومتری ناقص در خاک سوریه تکمیل شود. همچنین تلاشهای فنی مشترک برای دسترسی به مسیرهای بینالمللی از طریق ترکیه – به ویژه بندر عقبه اردن – آغاز خواهد شد. اردن ظرفیت فنی برای نگهداری و بهرهبرداری از لوکوموتیوها را ارزیابی خواهد کرد.
ترکیه، تنها شریک دارای فناوری راهآهن پرسرعت، قصد دارد بخشهایی از خطوط ریلی موجود خود را در مسیر پیشنهادی ادغام کند. کل مسیر استانبول تا مدینه حدود ۳۲۰۰ کیلومتر خواهد بود که در فاز اول حدود ۱۷۰۰ کیلومتر ساخته میشود. برای بخش اردن تا مدینه، پروتکل جداگانهای با عربستان در حال آمادهسازی است و ساخت آن از ۲۰۲۶ آغاز میشود.
-نوستالژی، سیاست و استراتژی
در همان نشست، ترکیه، سوریه و اردن پیشنویس یادداشت تفاهمی برای همکاری جامع در حملونقل شامل جاده، راهآهن و توسعه مسیرها را مورد توافق قرار دادند. یکی از نتایج مهم: پس از ۱۳ سال، حملونقل جادهای بین ترکیه و اردن از مسیر سوریه از سر گرفته میشود.
کمیته فنی جداگانهای راههای افزایش اتصال ترکیه به دریای سرخ از طریق عقبه را بررسی خواهد کرد. این گام استراتژیک، هم منطقهای و هم جهانی است؛ دسترسی انقره به بازارهای آفریقا و اتصال مستقیم اردن و سوریه به مسیرهای اروپایی و آسیایی از طریق ترکیه را افزایش میدهد.
این احیای راهآهن حجاز بیش از یک بازسازی نوستالژیک است – میتواند شریان حیاتی تجارت مدرن شود. هدف اعلامشده تقویت همکاری حملونقل، بازگرداندن ارتباطات ریلی و عبوری و حمایت از ادغام اقتصادی و ثبات منطقهای است. با این حال، هنوز روشن نیست پروژه چگونه تأمین مالی خواهد شد و ادغام با طرفهای سوم چگونه انجام میشود.
-رقابتها و منافع همگرایانه
این پروژه صرفاً یک ابتکار احساسی در مسیر مقدس نیست. برای حاکمیت ترکیه، راهآهن حجاز بار ایدئولوژیک دارد؛ نماد نئوعثمانیگری و پاناسلامیسم است و قدرت ترکیه را در غرب آسیا تقویت میکند. عربستان نیز اهداف مشابهی دارد.
شرکت اردن بیشتر به دلیل موقعیت جغرافیایی و تمایل به تثبیت مشروعیت خود از طریق پیوستن به پروژه هدایتشده توسط دو قدرت منطقهای است. اردن با جمعیت قابل توجه فلسطینی و اقلیت چرکس، اهمیت ویژهای پیدا کرده است و راهآهن حجاز برای تداوم سلطنت اهمیت افزوده دارد.
-چالشها و مسیر پیشرو
هنوز مشخص نیست خط آهن به کجا میرسد. استانبول نقطه شروع آشکار است و اتصال آن به اروپا آسان است. اما مدینه به عنوان دومین شهر مقدس اسلام، بندر ندارد. جده با فاصله ۸۰ کیلومتری از مکه و دسترسی به دریای سرخ، گزینه منطقیتری است. از آنجا، بندر سودان مسیر مستقیم به مناطق تجاری آفریقا را فراهم میکند.
با این حال، بزرگترین مانع همچنان سوریه است. یک دهه جنگ زیرساختهای ریلی کشور را ویران کرده و پلها، خطوط و ایستگاهها نیاز به بازسازی گسترده دارند. چالش عمیقتر، سیاسی است؛ ساختار حکومتی آینده سوریه – فدرال یا واحد – تعیینکننده عبور آزاد قطارها خواهد بود. بدون شفافیت سیاسی، هیچ هماهنگی فنی کافی نیست.
این اولین تلاش قرن بیست و یکمی برای احیای راهآهن نیست. در ۲۰۰۹، ترکیه و عربستان توافق کردند آن را بازسازی کنند، اما ژئوپولیتیک منطقهای مانع شد. آخرین قطار به سوریه از عمان در ۲۰۱۱ رفت و خدمات با آغاز جنگ متوقف شد.
اکنون، غرب آسیا پر از پروژههای عظیم حملونقل است. راهآهن خلیج شش کشور را تا ۲۰۲۸ متصل خواهد کرد. پروژه NEOM عربستان شامل خط پرسرعت آیندهنگر از «آکسگون» به «The Line» در ساحل سرخ است. برخی از این پروژهها ممکن است با راهآهن حجاز رقابت کرده یا بخشی از آن را جذب کنند.
-نتیجهگیری
احیای راهآهن حجاز نشاندهنده مرحلهای جدید در بازچینی منطقهای است و میتواند همکاری اقتصادی را افزایش دهد – اگرچه اتحاد کامل بعید است. با این حال، خطرات سیاسی به اندازه بیابانهایی که باید از آن عبور کند، گسترده است: آینده نامشخص دمشق، شکنندگی اردن، تغییرات ائتلافی ریاض و مخالفت احتمالی واشنگتن و تلابیب. در مقایسه با این موانع، گذاشتن ریل ممکن است سادهترین کار باشد.
درباره نویسنده
