۱. توسعه نهادی و زیرساختی
مهمترین میراث مثبت دوره ناصری، توسعه نهادها و زیرساختهایی بود که پایههای دولت-ملت مدرن را شکل دادند:
- تأسیس دارالفنون (۱۸۵۱ م):
- این نهاد فراتر از یک مدرسه بود؛ اولین مرکز آموزشی عالی نوین در ایران بود که علوم جدید (مانند پزشکی، مهندسی، علوم نظامی و زبانهای خارجی) را به صورت آکادمیک آموزش میداد.
- دارالفنون نسلی از متخصصان، روشنفکران و دولتمردان آگاه (مانان: میرزا ملکم خان، محمدحسن خان صنیعالدوله) را تربیت کرد که بعدها خودشان به منتقد اصلی نطام شدند و در نهضت مشروطه نقش کلیدی ایفا کردند.
- شبکهی تلگراف و پست (ارتباطات):
- استفاده گسترده از تلگراف در دهه ۱۸۶۰ و ۱۸۷۰ میلادی (با کمک بریتانیا و روسیه) موجب یکپارچگی ارتباطی ممالک محروسهی قاجار شد. این امر، ارتباط سریع میان مراکز شهری را فراهم کرد.
- پیامد غیرمنتظره و مثبت: در مواقع بحران سیاسی (مانند نهضت تنباکو)، مردم و علما توانستند از این ابزار برای هماهنگی اعتراضات ملی و بسیج افکار عمومی علیه استبداد و نفوذ خارجی استفاده کنند. این تجربه، نقش مهمی در انقلاب مشروطه داشت.
- تشکیلات جدید دولتی:
- تأسیس وزارتخانههایی مانند “وزارت علوم” و “وزارت خارجه” به شکل مدرن و همچنین ایجاد سازمانهایی مانند اداره گمرک و دارالشورای کبری (که بعدها به نهاد مشورتی تبدیل شد)، پایههای اداری جدیدی را برای حکومت بنا نهادند.
- اولین اقدامات در حوزه فرهنگی و رسانه:
- انتشار اولین روزنامههای دولتی مانند «وقایع اتفاقیه» و بعدها نشریات غیردولتی، آغازگر شکلگیری رسانه و افکار عمومی در ایران بود.
- ناصرالدین شاه خود به عکاسی علاقه داشت و با حمایت از آن و همچنین سفرهای خارجیاش، دروازهای برای ورود علوم، هنرها و تکنولوژیهای بصری غرب گشود.
۲. گشایش فکری و اجتماعی
دوران ناصری آغاز یک گشایش فکری و اجتماعی پس از انزوای نسبی ایران بود:
- اعزام دانشجو به اروپا:
- هرچند به تعداد محدود، اما اعزام دانشجویان به اروپا که از دوران عباس میرزا آغاز شده بود، در این دوره ادامه یافت. این افراد پس از بازگشت، عامل انتقال افکار و ساختارهای مدرن غربی به ایران بودند.
- تغییرات شهری و معماری:
- سفرهای سهگانه شاه به فرنگ، او را شیفتهی ظاهر شهرهای اروپایی کرد. این امر منجر به توسعه شهرسازی در تهران شد، شامل:
- تأسیس خیابانهای جدید (مانند خیابان لالهزار و ناصریه).
- ساخت بناهای مدرن (مانند کاخ شمسالعماره که نمادی از تقلید از معماری غربی بود).
- نصب اولین چراغهای گاز در پایتخت.
- سفرهای سهگانه شاه به فرنگ، او را شیفتهی ظاهر شهرهای اروپایی کرد. این امر منجر به توسعه شهرسازی در تهران شد، شامل:
- امنیت نسبی و ثبات:
- به دلیل طولانی بودن دورهی سلطنت و سرکوب شورشهای اولیه (مانند شورش بابیها)، ممالک محروسه برای یک دوره نسبتاً طولانی از ثبات سیاسی برخوردار شد. این ثبات نسبی، زمینه را برای فعالیتهای اقتصادی و فکری بیشتر در مقایسه با دورههای پرآشوب پیشین فراهم کرد.
در مجموع، میتوان گفت دوره ناصری “تخم مدرنیته” را در جامعه ایران کاشت. نهادهایی که ناصرالدین شاه ایجاد کرد و نسلی که تربیت شدند، در نهایت به نیروهای اصلی تغییر در نهضت مشروطه تبدیل شدند و مسیر تاریخ را تغییر دادند.
درباره نویسنده
