به رغم آنکه نام شاعر سوری، ادونیس (علی احمد سعید اسبر) دوباره بهعنوان یکی از نامزدهای برجسته مطرح شده بود، بازهم دست وی به جایزهی صلح نوبل نرسید.
به نوشتهی حسین جلعاد در الجزیره، پس از مسیری بیش از هفت دهه، ادونیس، ۹۵ ساله، شبیه سایهای دائمی است که حول جایزه میچرخد بدون اینکه آن را لمس کند. او یکی از پرترجمهترین و شناختهشدهترین شاعران عرب در غرب است و نماد دورهای کامل از مدرنیته شعر عربی است که در پی بازسازی زبان عربی از درون بود.
نفوذ فرهنگی فرازبانها
ادونیس در سال ۱۹۳۰ در شمال سوریه به دنیا آمد و از جوانی بهعنوان صدایی متفاوت در شعر عربی شناخته شد. در آثار اولیه او مانند «آوازهای مهیار دمشقی»، زبانی شورشی در برابر وزن و بلاغت سنتی ایجاد شد؛ او از اسطورهها الهام گرفت و میراث دینی و سیاسی را به چالش کشید.
در طول سالها، او شعر، نقد و تفکر را با هم ترکیب کرد و کتابهای تأثیرگذاری مانند «ثابت و متحول» منتشر کرد که امروزه بهعنوان یکی از متون مرجع در نقد فرهنگ عربی خوانده میشود.
در غرب، آثار او توسط ناشران بزرگ به فرانسه، انگلیسی و آلمانی ترجمه شد و اغلب در جشنوارههای اروپایی بهعنوان یکی از «صداهایی که بعد کیهانی به زبان عربی دادهاند» معرفی میشود. ادونیس جوایز معتبر متعددی از جمله جایزه «گوته» آلمان و «PEN/Nabokov» آمریکا را دریافت کرده است که معمولاً پیشدرآمدی برای احتمال دریافت نوبل به شمار میرود.
با این حال، دریافت جوایز تضمینی برای راه یافتن به آکادمی سوئد نیست، جایی که مسیرهای غیرمنتظره اغلب باعث شگفتی میشوند.
رقابت ۲۰۲۵: نقشهای چندصدایی
در حالی که طرفداران شعر عربی امیدوار بودند بالاخره از ادونیس تقدیر شود، نامهای دیگری جلوتر از او بودند: رماننویس مجار لاسلو کرازناهورکای، شاعر و استاد کانادایی آن کارسن، ژاپنی هاروکی موراکامی و رماننویس رومانیایی میرتشا کارتاریسکو.
کرازناهورکای که برنده جایزه بینالمللی من بوکر و جایزه ملی آمریکا برای ادبیات ترجمه شده است، در اروپا شهرت زیادی دارد و نویسندهای با نگاه فلسفی و تجربهگرایانه عمیق شناخته میشود.
کارسن، چهره دیگری از ادبیات معاصر است؛ او شاعری کانادایی و استاد دانشگاه است که با زبانی فشرده و استعاری مینویسد و میان کلاسیکهای یونانی و تجربههای مدرن ادغام ایجاد میکند.
موراکامی، که دو دهه است همیشه نامزد بوده، با محبوبیت بیش از حد روبهرو است؛ برخی منتقدان معتقدند آکادمی از انتخاب نویسندهای که تبدیل به پدیده تجاری شده است، پرهیز میکند.
در میان این نامها، ادونیس بهعنوان صدایی خارج از مرکز اروپایی قرار دارد و زبانی کمیاب را با خود به ثبت نوبل میآورد، از زمان برنده شدن نجيب محفوظ در سال ۱۹۸۸ تاکنون.
زبان و حافظه سیاسی
شانسهای ادبی نمیتوانند از سیاست فرهنگی زبان جدا شوند. زبان عربی، با وجود غنای آن، همچنان دور از صحنه نقد سوئد است و اکثر اعضای آکادمی به ترجمههای فرانسه یا انگلیسی آثار ادونیس تکیه میکنند که لایهای تفسیری میان متن و نویسنده ایجاد میکند و میتواند در ارزیابی تأثیر بگذارد.
ابعاد سیاسی نیز مهم است؛ مواضع ادونیس در انقلاب سوریه در سال ۲۰۱۱ موجب اختلاف در محافل فرهنگی غرب شد. برخی او را منتقد خشونت و مذهب دانستند و برخی سکوت او نسبت به رژیم سوریه را نوعی همدستی تلقی کردند. این تصویر متناقض، او را شخصیتی «چالشبرانگیز» در زمانی قرار میدهد که آکادمی سوئد نسبت به جنجالهای سیاسی حساستر شده است، بهویژه پس از انتقاداتی که پس از جایزه به نویسنده اتریشی پیتر هاندکه در سال ۲۰۱۹ وارد شد.
معیارهای پنهان
جایزه نوبل ادبیات در خلأ اهدا نمیشود. تصمیم نهایی توسط آکادمی سوئد پس از بحثهای طولانی که ادبی و سیاسی با هم درهم میآمیزند، اتخاذ میشود. موقعیت ادونیس امروز نیز از طریق رابطه او با جهان فرهنگی غرب سنجیده میشود، جایی که جایزه علاوه بر ارزش هنری، معنایی نمادین دارد.
حامیان او ادونیس را نماد مدرنیته شعری جهانی میدانند، در حالی که منتقدانش او را شاعری نخبهگرا، بحثبرانگیز و گاه محافظهکار سیاسی در برخی انقلابهای عربی معرفی میکنند. این موضع خاکستری، بهویژه درباره انقلاب سوریه، باعث شده تصویر او در رسانههای غربی متناقض باشد؛ گاهی بهعنوان صدای روشنگری و عقلانیت و گاهی بهعنوان نماد جدایی فکری از واقعیت و جامعه خود دیده میشود.
شانسها در فصل شلوغ
با وجود جایگاه بزرگ ادونیس در فرهنگ عربی، بیشتر ناظران احتمال برد او در این سال را کم میدانستند دلایل شامل حضور محدود ادبیات عربی در محافل آکادمیک سوئد، فقدان ترجمههای جدید آثار او در سالهای اخیر و تمرکز اخیر آکادمی بر نویسندگان آسیای مرکزی، آمریکای لاتین و اروپای شرقی است.
در مقابل، کرازناهورکای و کارسن با نقدهای زنده و حضور آکادمیک مستمر در زبانهای اروپایی پیشتاز هستند، در حالی که موراکامی و کارتاریسکو همچنان مخاطبان جهانی گستردهای دارند. این باعث میشود ترازوی ۲۰۲۵ به سمت نامهایی با حضور ادبی فعال و معاصر متمایل باشد تا نمادهای تاریخی. بهطور کلی، تأثیر او در صحنه جهانی ادبیات محدودتر از نامهایی مانند کرازناهورکای یا کارسن است که نقد و حضور آکادمیک مداوم در زبانهای اروپایی دارند.
عدم وجود ترجمههای جدید آثار ادونیس به سوئدی و انگلیسی در سالهای اخیر شانس ارزیابی دستاوردهای او در زمینه نوبل را کاهش میدهد، که عمدتاً بر اساس دریافت نقدی جاری در اروپا انجام میشود. در مقابل، برخی معتقدند جایزه در سالهای اخیر تمایل دارد ادبیات ترجمهشده فعال و حضور آکادمیک تازه را پاداش دهد، نه نمادهای تاریخی.
بهطور نظری، احتمال برد او وجود دارد، اما شانس واقعیاش ضعیف است مگر اینکه آکادمی رویکرد خود را به سمت زبانهای غیراروپایی تغییر دهد. تا آن زمان، ادونیس برای مؤسسات فرهنگی غربی بیش از اینکه نامزد واقعی جوایز جهانی ادبیات باشد، شخصیتی تأثیرگذار در زمینه عربی خود محسوب میشود.
نگاه کلی
- نام ادونیس، شاعر سوری ۹۵ ساله، بار دیگر بهعنوان یکی از نامزدهای احتمالی جایزه نوبل ادبیات مطرح شده است.
- او بیش از هفت دهه در شعر عربی فعال بوده و زبان و ساختار شعری عربی را بازتعریف کرده است.
- آثار ادونیس مانند «ثابت و متحول» هم شعر، هم نقد و هم تفکر فلسفی را دربر میگیرند.
- ترجمه آثارش به فرانسه، انگلیسی و آلمانی موجب شناخته شدن او در غرب شده و جوایز مهمی کسب کرده است.
- رقابت امسال شامل نویسندگان برجستهای مانند کرازناهورکای، آن کارسن، موراکامی و کارتاریسکو است که شانس او را کاهش میدهند.
- عربی بودن آثار و فقدان ترجمههای تازه به سوئدی و انگلیسی محدودیت ارزیابی او در آکادمی نوبل را ایجاد کرده است.
- مواضع ادونیس درباره انقلاب سوریه، که گاه مبهم و بحثبرانگیز تلقی شده، در سالهای اخیر شانس نوبل وی را کاهش داده است.
- آکادمی سوئد پس از انتقادات به جایزه ۲۰۱۹ هاندکه، در انتخاب نامزدهای جنجالی محتاطتر عمل میکند.
- بسیاری معتقدند جایزه در سالهای اخیر بیشتر به نویسندگان با حضور ادبی فعال و ترجمههای
- گسترده در اروپا تعلق میگیرد تا نمادهای تاریخی.
- با عنایت به کهولت سن ادونیس به نظر میرسد او به صف غولهای بزرگی چون لئو تولستوی، مارک تواین، جیمز جویس، ولادیمیر ناباکوف و دیگران خواهد پیوست که بدون نوبل در قلههای رفیع ادبیات نشستهاند.
درباره نویسنده
