ورود فناوری تلگراف در دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۶۴-۱۳۱۳ ق.)، یک تحول زیرساختی حیاتی و مهم در تاریخ معاصر کشور به شمار میآید. این ابزار ارتباطی نوین، که کمی پس از ابداع جهانی آن به ایران راه یافت، نه تنها فاصلههای فیزیکی را کاهش داد، بلکه تأثیرات عمیقی بر شیوهی حکمرانی، تمرکز قدرت دولت مرکزی و متعاقباً، بیداری سیاسی جامعه برجای گذاشت. توسعهی خطوط تلگراف در این دوره، شامل دو شبکهی مجزا اما در هم تنیده بود: خطوط داخلی با هدف ارتباط پایتخت با مراکز ایالتی، و خطوط بینالمللی که با امتیازدهی به بریتانیا و با هدف اتصال اروپا به هندوستان کشیده شدند.
مراحل تأسیس و خطوط اولیه داخلی
تأسیس تلگراف در ایران با حمایت مستقیم ناصرالدین شاه و اهتمام علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، وزیر علوم، آغاز شد.
- نخستین پیام و خط آزمایشی: اولین آزمایش موفق تلگراف در تاریخ 18 مارس 1558 (27 اسفند ۱۲۳۶ خورشیدی) میان مدرسهی دارالفنون و کاخ ییلاقی ناصرالدین شاه صورت گرفت. این خط اولیه که صرفاً جنبهی نمایشی و آزمایشی داشت، توسط موسیو کرشش و با همکاری عباسعلی خان دنبلی، اولین تلگرافچی ایرانی، به بهرهبرداری رسید.
- اولین خطوط طولانی: اولین خط طولانی و عملیاتی در تیرماه ۱۲۳۸ خورشیدی (۱۲۷۵ ق.) به مقصد اردوگاه تابستانی شاه میان تهران و چمن سلطانیه (زنجان) دایر شد. این خط بلافاصله توسعه یافت و از سلطانیه به زنجان، میانه و در نهایت به تبریز، مقر ولیعهدی قاجار، در سال ۱۲۳۹ خورشیدی رسید.
گسترش شبکه و خطوط راهبردی بینالمللی
توسعهی اصلی شبکهی تلگراف در ایران، به ویژه در جنوب و غرب، با اعطای امتیاز به بریتانیا و تحت پوشش طرح تلگراف هند و اروپا انجام شد.
- مسیر حیاتی غرب به جنوب: در سال ۱۲۷۹ قمری (یا ۱۲۴۱ خورشیدی)، قراردادی شش مادهای با دولت انگلستان منعقد شد که به این کشور اجازه میداد خط تلگراف خود را از مسیر زیر در خاک ایران بگذراند:
- خانقین (مرز عثمانی) به کرمانشاه، همدان، تهران، اصفهان، شیراز، کرمان و در نهایت به بندر بوشهر (جهت اتصال از طریق کابل زیردریایی به هندوستان). این خط دو سال بعد به بهرهبرداری رسید (اعتمادالسلطنه، ج ۳، ص ۱۸۳۳).
- این مسیر، اگرچه با هدف تأمین ارتباطات استراتژیک بریتانیا بود، اما در عمل شهرهای کلیدی ایران را به یکدیگر و پایتخت متصل ساخت.
- خطوط شمال و شرق: علاوه بر مسیرهای فوق، در سالهای بعد، خطوط دیگری نیز برای تقویت حاکمیت مرکزی و امور مرزی کشیده شدند:
- خطوط تا شمیران و گیلان در همان سالهای اولیه فعال شدند.
- خطوط تلگراف در شرق نیز گسترش یافت و در سال ۱۲۹۳ قمری به مشهد رسید و سپس شاخههای فرعی آن به نقاط مرزی و ایالاتی مانند سرخس، سیستان و درگز دایر شد (فصلنامه مطالعات فرهنگی – اجتماعی خراسان).
خطوط تلگراف در زمان ناصرالدین شاه شبکهی گستردهای را شامل تهران، تبریز، سلطانیه، کرمانشاه، همدان، اصفهان، شیراز، کرمان، بوشهر، مشهد و سیستان در بر میگرفت. این شبکه در ابتدا ابزاری برای تمرکز قدرت دولت مرکزی و تسهیل ارتباطات شاه با حکام ولایات دوردست بود، اما بهمرور زمان، به عنوان اولین ابزار مدرن ارتباط جمعی، نقش مهمی در آگاهیرسانی عمومی و شکلگیری تحولات بعدی، به ویژه در جنبش مشروطه ایفا کرد.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. تاریخ منتظم ناصری. جلد ۳
- فصلنامه مطالعات فرهنگی – اجتماعی خراسان. “بررسی روند ساخت خط تلگراف مشهد – بیرجند – سیستان و مشکلات آن در سالهای ۱۳” (بر اساس اسناد دوره قاجار).
- دانشنامه پژوهه. “امتیاز تلگراف.” (با استناد به متون تاریخی).
درباره نویسنده
