Nasirəddin Şah Qacarın özü yazdığı xatirələr gündəliyi: 16 Rəcəb 1287 (20 Oktyabr 1870)
Çərşənbə, 16 Rəcəb 1287 gününün səhəri yuxudan qalxdım, ata mindim və Abbasabad dərəsinə tərəf (Səlim Lalın bələdçiliyi ilə) çapırdım. Xeyli yol getdikdən sonra dərənin əvvəlinə çatdıq. Geniş bir dərədir, bol suyu var. Ortasından təmiz su axır, suyun və dərənin hər iki tərəfi ağaclardan ibarətdir. İndi payız və quraqlıq olsa da, yenə də səfalı idi. Baharda çox gözəl yer olmalıdır.
Xülasə, çapdıq. Ağa Əli, Yəhya xan, Siyahi, Muçul xan, Mühaqqiq və başqaları var idi. Yəhya xan teleqrafxanaya qayıtdı. Ağaclıq və bağçanın sonuna çatdıq. Su iki qola ayrılırdı: bir qolu dərədən (Tuysərkan yolu) gəlirdi, digər qolu başqa bir dərədən. Bu dərənin yuxarısında, böyük bir qayanın üstündə qədim mixi xətlə iki səhifəlik ətraflı məlumat yazılmışdı, gedib tamaşa etdim. Xətləri xarab olmamışdı. Bu xətlərə baxan bir təpənin üstündə də xarabalıq qala var, lakin adam oxuya bilmədiyi üçün qəlbi sıxılırdı.
Sonra aşağı endik, təmiz suyun kənarında, kölgəlik qurdular və nahar etdik. İrfançı, Mirzə Əli xan da gəldilər. Nahardan sonra atlara minib, bütün yolu Tuysərkana gedən Şəhristanə aşırımına tərəf getdik. Bütün yol hamardır, yoxuş heç hiss olunmur, sonda birdən yoxuş başlayır, lakin yol aşırıma qədər yaxşıdır. Aşırımın yuxarısına çıxıb əyləşdim, durbindən baxdım. Səlim kəndləri və dağları təqdim edirdi, gülməli idi. Tuysərkan düzənliyi görünürdü, çox gözəl, yaşıl və çox sərin (yaylaq) yerdir. Çoxlu kəndlər var, həddindən artıq cazibədar və gözəldir. Tuysərkan şəhəri görünmürdü, önünü bir dağ kəsmişdi, qəsəbənin ağaclarının bir hissəsi görünürdü. Bir dağ görünürdü (dağın adı Xan Görməzdir) səhranın ortasında, çox gözəl və yuxarısı düz, lakin ətrafı daşlıq və çox yamaclı [kəmər] idi. Dedilər, təkə-keci var.
Kirmaşanındakı Bisotun dağı görünürdü. Nəhavənd, Luristan dağları görünürdü. Kəngavər düzənliyi və qəsəbəsi görünürdü. Bir qədər əyləşib tamaşa etdim. Nar yedim, çay içdim, namaz qıldım. Bu aşırımın başında Tuysərkan əhalisindən Murad xan Yavər keşikçi və tüfəngçi qoymuşdur ki, keçidləri qorusunlar. Əgər tüfəngçi olmasa oğurluq baş verər; lakin deyirdilər ki, bizə heç kəs heç nə vermir. Divandan məvacibləri yoxdur.
Əlvəndin Tuysərkana doğru enişi çox azdır. Tuysərkanın ərazisi Həmədanın ərazisindən çox-çox yüksəkdir, əlbəttə, min zər (təxminən bir metr) daha yüksəkdir. Bu gün çoxlu luristanlı kömürləri öküzlərə yükləyib bu yolla Həmədana aparırdılar, çoxlu aparırdılar. Borucərd və Tuysərkandan qaçan Cahangir xan adlı luristanlıdan şikayət edirdilər. Bu Cahangir xan mütləq cəzalandırılmalı və ələ keçməlidir.
Xülasə, Tuysərkandan (Əlvəndin ətəklərinə yaxın) gözə dəyən bəzi kəndlər aşağıdakılardır: Şəhristanə vəqfdir. Timiyan Murad xan Yavərin mülküdür. Sistanə Kərim xan və başqalarının mülküdür. Aştran Murad xan və başqalarının mülküdür. Kürzan Hacı Səədüddövlənin mülküdür. Vərdəv Hacı Hüseyn Mirzə və Səlim Lalın mülküdür – Səlim həmişə deyirdi: “Vərdəvətin” – Xan Görməz.
Hacı Mirzə Əli də peyda olub gəldi. Xülasə, namazdan sonra atlara minib qayıtdıq. Çox yol idi, yoruldum. Yolun bir hissəsi də daşlıqdır. Abbasabad dərəsinin sonuna çatana yaxın, mənzilə yaxın, Müəyyir peyda oldu. Qızıl yuyanlar bir yer düzəltmişdilər, piyada düşdüm. Oradakı əşyaları çıxardıq. Hər cür əşya var idi: xırda qızıl, sınmış gümüş, müxtəlif qədim qızıl və gümüş sikkələr, qızıl məlilə (filiqran) əşyaları, qurğuşun və misdən hazırlanmış əşyalar, qara pul (mis sikkə), çoxlu mıx, çox böyük ox ucu. Orada çox dayandıq, lakin Hacı Mirzə Əli qızıl yumağı qətiyyətlə inkar edir.
Sonra mənzilə gəldik. Aişə hələ də yaxşılaşmayıb, inşallah yaxşılaşar. Sonra axşam oldu. Yorğun idim, yatdım.
Bu gün günorta Anisəddövlənin çadırında hərəmxanaya getdim. Mərhum Məhəmməd Əli Mirzənin qızı (Xosrov Mirzənin arvadı) olan Hacı Şahzadə orada idi. Onun qızı Müəyyidüddövlənin oğlu Məhəmməd Mehdi Mirzənin arvadıdır. Qısa boylu qız idi, lakin zirək bir yaramaz idi, o qədər də gözəl deyildi. Bu qızın təxminən iki min tümənlik zinət əşyası iki ay əvvəl oğurlanmışdı, Yalfanda (Malyərdə) tapılmışdı ki, həmin bilərzik və əşyalar onun əlində idi.
Mərhum Mülkaraının kiçik qızı, kor Xosrov Mirzənin oğlunun arvadı olan (və bu oğul da molladır) çox, çox, çox gözəl idi, indiyə qədər bu cür zərif və yaxşı qadın görməmişdim; o da orada dayanmışdı. Mərhum Cahangir Mirzənin (Məhəmməd Əli Mirzənin oğlu) qızı ki, o da Müəyyidüddövlənin oğlunun (oğlunun adı Cəlaləddin Mirzədir) arvadıdır, çox, çox, çox gözəl idi, hər şey tam, daha nə tərif olunsun? Bir qədər dayanıb söhbət etdim, çox heyfsiləndim və hərəmxanadan çadıra getdik. Bu gecə yorğun idim, yatdım.
Mənbə: Nasirəddin Şah Qacarın Rəbiüləvvəl 1287-dən Şəvval 1288-ə qədər olan Xatirələr Gündəliyi, Kərbəla və Nəcəf Səfərnaməsi ilə birlikdə, tərtibatçı: Məcid Əbdəmin, Tehran: Dr. Mahmud Əfşar Nəşriyyatı, birinci nəşr, Qış 1398, səh. 91-93.
About the Author
