Sloveniyalı filosof Slavoy Jizek ilə müsahibə
Joseba Elola
25 may 2025
Həmişə qalmaqallı və siyasi cəhətdən “doğru” olmayan sloveniyalı filosof hesab edir ki, liberal sosial-demokratiyanın “qızıl dövrü” başa çatıb. Onun fikrincə, biz elə bir dövrə daxil olmuşuq ki, artıq “daha yaxşı bir dünya” haqqında düşünmək mümkün deyil — sadəcə sağ qalmaqdan danışmaq olar.
Slavoy Jijek ziyafətləri sevmir. Boş söhbətləri, insan qrupları arasında gəzişməyi, uzun axşam yeməklərini və hətta dərs deməyi də xoşlamır. O deyir:
«Yaşlandıqca adamayovuşmaz oluram. İnsanlardan zəhləm gedir.»
O həmçinin “müdriklikdən” və “yavaş ölüm” ideyasından da iyrənir. Müsahibə boyu nifrət etdiyi şeylərin siyahısı durmadan uzanır — o, heç vaxt yarım ölçülərlə yaşayan adam deyil və sözünü heç gizlətmir.
O, vicdanları silkələyən, təxribatçı fikirləri ilə tanınan bir filosofdur; siyasi korrektliyin sərhədlərini aşmaqdan qorxmur. Jijek təhrik etməyi sevir — həm dedikləri, həm də ideyaları ilə. Adətən qalmaqallı fikir söyləməzdən əvvəl xəbərdarlıq edir: «Bilirəm, bu dediyim mübahisə yaradacaq», — və dərhal mövzuya girir. Bəzən söyüş də işlədir, sonra geri çəkilir. İspan filosofu Marina Qarsesin dediyi kimi, o, fəlsəfəni “heç kəsi razı salmaq məcburiyyətində olmayan narahat bir radikalizm aktı” kimi başa düşür.
76 yaşlı sloveniyalı düşünür müasir dövrün ən təsirli və populyar filosoflarından biridir. Onun ideyaları xüsusilə solun alternativ qanadında — məsələn, İspaniyada 15-M adlı anti-qənaət hərəkatının varisləri arasında — güclü rezonans doğurub. O, həmçinin kommunistlər və “qırmızı-qəhvəyi” dairələr arasında da özünə tərəfdar tapır. Jijek özünü marksist adlandırır, alman idealizminin (Hegel) və fransız psixoanalitiki Jak Lakanın fikirlərinin varisi sayır.
Kapitalizm sisteminə yönəlmiş sərt və kinayəli baxışları ilə tanınır — məsələn, “Cənnətin Dərdisəri” ( Trouble in Paradise) (2016) əsərində olduğu kimi. Onu həm çox sevirlər, həm də çox tənqid edirlər. Son kitabı “İrəliləyişə qarşı” (Against Progress) adlanır; bu, müxtəlif yerlərdə, o cümlədən Substack platformasında yayımlanmış 13 esse toplusudur. O, bu əsərlərində “irəliləyiş” adı ilə bizə təqdim edilən anlayışların arxasında gizlənən təhlükələr barədə xəbərdarlıq edir.
Çox yazan və — bəzilərinin dediyi kimi — çox danışan bir yazıçıdır. Özü deyir ki, neçə kitab yazdığını artıq saymır, amma sayı 50-ni çoxdan keçib. Ən məşhur əsərləri arasında “İdeologiyanın Uca Objekti” (1992), “Həssas Subyekt” (2001) və “Oyanmaq üçün Artıq Çox Gec” (2024) vardır. O, dünyanın gedişatından narahatdır, insanlara böyük fəlakətlərə hazırlaşmağı tövsiyə edir və tarixi ironiyadan danışaraq qeyd edir ki, indi “populist sağçılar” inqilabi ritorikanı mənimsəyib, sol isə “qanun və nizamın mühafizəçisi”nə çevrilib.
O deyir: «[Yunan iqtisadçı] Yanis Varufakis’in dediyi kimi — və bu artıq baş verir — Tramp və populistlər praktik olaraq bir inqilab həyata keçirirlər. Bu, sosialist inqilabı deyil, amma bizim tanıdığımız kapitalizmi kökündən dəyişirlər. Yeni populist sağ bu gün faktiki inqilabı həyata keçirən tərəfdir.»
Müsahibə Jijekin birbaşa tələbi ilə videokonfrans vasitəsilə aparılıb — El País adətən üzbəüz söhbətləri üstün tutur, amma bu dəfə istisna olub. Jijek enerjili və yumor doludur; ekranın qarşısında başını irəli əyir, fikirlərini vurğulamaq üçün bəzən qışqırır, bəzən əlini yelləyir.
Sual: Məşhur alman filosofu Peter Sloterdijk 2024-cü ilin iyulunda El País qəzetinə verdiyi müsahibədə sizin bu dövrdə onu ən çox maraqlandıran filosoflardan biri olduğunuzu dedi. Buna münasibətiniz necədir?
Cavab: Paradoksal olaraq, Peter Sloterdijk bu gün özümü həqiqətən yaxın hiss etdiyim azsaylı filosoflardan biridir. O, bəzilərinin düşündüyü kimi neomühafizəkar deyil; “irəliləyiş” adlandırdığımız şeyin təhlükələrini görür. Məncə, o, çox yaxşı anlayır ki, Avropa sosial rifah dövləti və demokratik dövr artıq başa çatıb.
Sual: Sloterdijk həm də dedi ki, siz fəlsəfəyə “qara yumor” ölçüsünü gətirdiniz — yəni fəlsəfənin çatışmayan yeganə tonunu. O, bunu “ciddiliyə iddiadan imtina etmək” kimi çətin bir uğur adlandırdı.
Cavab: Mən bu təsviri tam qəbul edirəm. Amma düşünürəm ki, mənim qara yumorum sadəcə olaraq obyektiv reallığımızın sadiq bir təkraridir. Baxın, İsraildə bu yaxınlarda baş verənlərə: Qəzzada tam etnik təmizləmə üçün on minlərlə əsgərin səfərbər edilməsi. Bütün fələstinliləri qovurlar və bunu necə əsaslandırırlar? Əvvəlcə dini arqumentlərlə. İsrail indi ətrafdakı ərəb ölkələrindən də çox fundamentalist olub. Formal olaraq bu gün İŞİD-lə eyni şəkildə davranır: siyasi qərarlarını müqəddəs mətnlərə istinadla əsaslandırır. Sonra da hökumət deyir ki, guya bunu fələstinliləri qorumaq üçün edirik, çünki onlar Qəzzada yaşaya bilməzlər. Əgər bu qara yumor deyilsə, bəs nədir?
Q. Son kitabınızda özünüzü “mülayim mühafizəkar kommunist” kimi müəyyən edirsiniz. Bu nə deməkdir?
A. Bunun mənası budur ki, mən sadəcə kommunistəm — nə nəzəri, nə də mürəkkəb mənada. Bu gün dünyamıza baxın. Qarşımızda ən azı üç böyük problem var: nüvə müharibəsi, ekoloji böhran və süni intellekt. İntellektdən danışsaq: vaxtaşırı aparılan tədqiqatlar göstərir ki, 2010-cu ildən bəri bəşəriyyət getdikcə daha da axmaqləşir — sözün əsl mənasında. Rəqəmsal texnologiyalardan o qədər çox asılı olmuşuq ki, düşünmə və məntiq yürütmə qabiliyyətimiz azalır. 2010-cu ilə qədər hər il bir az daha ağıllı olurdıq. İndi isə meyil tərsinə dönüb. Nə edə bilərik? Bununla yanaşı ekoloji fəlakət və yeni nüvə müharibəsi təhlükəsini aradan qaldırmaq üçün qlobal əməkdaşlığa ehtiyacımız var. Mənim üçün kommunizm artıq köhnə Stalinçi Siyasi Büro deyil. Bizə məcburi əməkdaşlıq formaları lazımdır. İspaniyadakı “blackout” göstərdi ki, inkişaf etmiş və bir-birinə bağlı olduğumuz üçün əslində daha kövrəyik. İndi kiçik bir qəza, nisbətən yüngül təbii fəlakət hər şeyi iflic edir. Bu problemlərlə mübarizə aparmaq üçün kommunizmə ehtiyacımız var — yəni bazarlara buraxıla bilməyən, dövlətlərin suverenliyini məhdudlaşdırmayan koordinasiya mexanizmlərinə.
Q. Bəli, amma bu necə həyata keçirilə bilər?
A. Mən bədbinəm. Cəhalət dövründə yaşayırıq. Fəlakətlərdən danışırıq, amma onları ciddiyə almırıq. Ətraf mühitin qorunmasına bir az daha çox vəsait xərcləmək istəyirik, filan, amma nisbətən rahat həyatımızdan da imtina etmirik. Hələ kifayət qədər böyük bir təhlükə ilə üz-üzə gəlməmişik.
Q. Dediyiniz kimi, bu rahat həyatları “üstmilli kommunizm” formulu ilə davam etdirmək olarmı?
A. Kommunizmi totalitar anlayışda düşünməməliyik. Mən indi bir az “dəli” bir şey deyəcəyəm. Bilirsinizmi, Donald Trampda nəyi, ironik şəkildə, bəyənirəm? O, milli fövqəladə vəziyyət elan etdi. Bunu səhv səbəblə — sərhəd məsələsinə görə — etdi, amma məncə, qarşılaşdığımız problemlər fonunda qlobal fövqəladə vəziyyətə yaxınlaşdığımızı qəbul etməliyik.
Q. Tramp səhv səbəblə doğru iş görürmü? Onun doğru etdiyi nədir?
A. Fövqəladə vəziyyət zamanı fərmanla idarəetmə. Biz fövqəladə vəziyyətdə yaşayırıq. Demokratiya — bu mövzuda mən çox bədbinəm — effektivliyini itirir. Deyəcəyim fikir çox problematikdir, amma elə dövrlər gəlir ki, daha sürətli və təsirli qərarlar qəbul etməliyik. Bu, pandemiya dövründə edildi və İspaniya bunu yaxşı həyata keçirdi. Mərkəzləşdirilmiş qərarlar, amma vətəndaş cəmiyyəti və sosial təşkilatlarla əlaqəli şəkildə. Pandemiya bizi gözləyənlərin yaxşı bir nümunəsi idi: fövqəladə vəziyyət.
Top of Form
Sual: Bu problemlərlə mübarizə aparmaq üçün bizə avtokratik rejimlər lazımdırmı?
Cavab: Daha da mübahisəli bir məsələyə keçim. Mən karizmatik liderlərə qarşı deyiləm. Yaxşı lider odur ki, xalqa ümid versin. Apartheid, Məndela kimi bir şəxsiyyət olmasaydı, sona çatmazdı.
Sual: Çörçillin bir sözü var: “Demokratiya idarəetmənin ən pis formasıdır, amma qalanlarından daha yaxşıdır.” Kapitalizmlə də oxşar vəziyyətdir; siz bu barədə Cənnətdə Bəla kitabınızda danışmısınız. Bəli, ədalətsizdir, dağıdıcıdır — bəs alternativ nədir? Demokratiyaya və kapitalizmə alternativ nə ola bilər?
Cavab: Burda yenə də bir çoxları üçün çox mübahisəli olacaq bir cavab verirəm. Mən Yanis Varufakis ilə bir çox məsələdə razılaşmıram, amma bir fikrində haqlıdır: sol, neoliberalizmin süqutunu xəyal edirdi — və birdən-birə Tramp gəldi, daha da irəli getdi. Tramp, demək olar ki, neoliberalizmi ləğv edən şəxsdir. Niksanın 1971-ci ildə başladığı dövr indi başa çatıb. Solun etməli olduğu şey, bu köhnə, sadəlövh fikri tərk etməkdir — yəni guya Tramp bir səhv idi və biz “Trampdan əvvəlki rifah dövrünə” qayıtmalıyıq. O sistem bizi neoliberalizmə gətirdi. Və Tramp, liberal kapitalizmin böhranını solun çox hissəsindən daha yaxşı dayandırdı. Sol bunu qəbul etməli və yeni bir şey ixtira etməlidir, yoxsa məhv olacaq.
Sual: Bəs sizin fikrinizcə, sol nə etməlidir?
Cavab: Bilirəm, bu da mübahisəlidir, amma sol düşünməlidir — mən bazarı və ya kapitalizmi ləğv etməkdən danışmıram, amma onları daha güclü kollektiv nəzarət altına almaqdan danışıram. Bu, dövlətin daha güclü olmasını tələb etsə də — mən milli dövləti nəzərdə tutmuram. Mən daha qlobal idarəetməyə inanıram — əvvəl pan-Avropa səviyyəsində, sonra isə qlobal miqyasda. Ekoloji təhlükələr, təbii fəlakətlər və süni intellekt qarşısında daha güclü beynəlxalq əməkdaşlıq vacibdir.
Sual: Qarşılaşdığımız bütün bu təhlükələrə baxmayaraq, daha yaxşı bir dünya haqqında düşünmək mümkündürmü?
Cavab: Mən bu barədə bədbinəm. Daha yaxşı bir dünya təsəvvür etmək istəmirəm. Biz açıq şəkildə etiraf etməliyik ki, liberal sosial-demokratiyanın o “qızıl dövrü” artıq bitib. Qaydalar dəyişib. Artıq “daha yaxşı bir dünya”dan deyil, “kollektiv sağ qalmaq”dan danışmaq lazımdır — azadlıqlarla, fövqəladə vəziyyət şəraitində, nisbətən normal bir həyat sürməkdən.
Sual: Mövzunu dəyişək. “Woke” mədəniyyətinə qarşı həm sağdan, həm də soldan tənqidlər artır. Siz “wokism”ə qarşısınızmı?
Cavab: Mən “ləğv mədəniyyəti”nə (cancel culture) qarşıyam. Bu mədəniyyəti tətbiq edənlər guya müxtəliflik və daxilolmanı təşviq etdiklərini iddia edirlər, amma əslində onların “daxilolma” anlayışını qəbul etməyənləri kənarlaşdırırlar. Ətraflı baxsanız, “woke” mədəniyyəti, əslində, orta-yuxarı təbəqənin aşağı təbəqəyə hücum etməsidir.
Sual: Cinsiyyət və Uğursuz Mütləq kitabınızda, “razılıq” anlayışının mərkəzə keçdiyi bir zamanda qadın və kişi münasibətlərindən danışırsınız. Bu barədə mövqeyiniz nədir?
Cavab: Mən hər şeyin razılıq üzərində qurulmasını xoşlamıram. Fahişəlikdə də razılıq ola bilər. Seksual münasibətlərdəki əsl zorakılıq və istismar çox zaman “razılaşdırılmış” bir formada da ola bilər.
Sual: Və siz əlbəttə ki, fahişəliyə qarşısınız?
Cavab: Təəssüf ki, bəli. Bu gün “liberal” baxış belədir ki, “niyə olmasın?” Amma bəlkə də mən bu məsələdə çox sadəlövhəm. Məncə, seks çox şəxsi, yaxın bir şeydir.
Sual: Öz həyatınızdakı vəziyyəti necə təsvir edərdiniz?
Cavab: Mən kədərlənirəm, çünki yaşlanıram və bu məni vahiməyə salır. Mən işkolikam; yaşamaq üçün işləmirəm, işləmək üçün yaşayıram. 76 yaşım var, çox yatmağa ehtiyacım var və işləmək qabiliyyətimi itirirəm. Bu mənə xoş gəlmir. Məncə, yaş artdıqca müdriklik gəlmir.
Sual: Müdriklik gətirmir?
Cavab: Xeyr! Müdriklik mənim ən çox nifrət etdiyim şeydir! Sloveniya xalq arasında belə bir vulqar deyim var: “Küləyə qarşı sidiyə çıxmaq olmaz!” [gülür]. Müdriklik — tam uyğunlaşmış, itaətkar axmaqlığın özüdür.
Sual: Qoyun sizə son bir sual verim, cavab verməməkdə sərbəstsiniz. Ölüm haqqında düşünürsünüz?
Cavab: Xeyr. Dostum Fredrik Jeymson kimi, mən də ürək tutmasından ölmək istəyirəm. Yavaş-yavaş ölmək, mirasım nə olacaq deyə düşünmək və bu kimi şeylər fikrindən nifrət edirəm. Ölənə qədər işləmək istəyirəm. Sabah başqa bir gündür deyə düşünərək yatmaq və bir daha oyanmamaq. Özümü bir qoca axmaq kimi, işləmədən oturarkən təsəvvür edə bilmirəm. Hətta öz həyatıma son verərəm.
Sual: Öz həyatınıza son verərdiniz?
Cavab: Mən ağrı istəmirəm. Ölümdən qorxmuram, yavaş və ağrılı ölümdən qorxuram. Əgər yoldaşımın və ya uşaqlarımdan birinin öldüyünü öyrənsəm, ilk sualım bu olacaq: necə oldu? Əgər bir qəza idisə, ani baş vermişdisə, deyərəm: oh, yaxşı. Və kompüterimdə işləməyə davam edərəm. Əgər yavaş və ağrılı bir ölüm olsaydı, buna dözə bilməzdim, yəqin ki, öz həyatıma da son verərdim.
Təbii, mətnin Azərbaycan dilinə tərcüməsi aşağıdakı kimidir:
Sual: Qoyun sizə son bir sual verim, cavab verməməkdə sərbəstsiniz. Ölüm haqqında düşünürsünüz?
Cavab: Xeyr. Dostum Fredrik Jeymson kimi, mən də ürək tutmasından ölmək istəyirəm. Yavaş-yavaş ölmək, mirasım nə olacaq deyə düşünmək və bu kimi şeylər fikrindən nifrət edirəm. Ölənə qədər işləmək istəyirəm. Sabah başqa bir gündür deyə düşünərək yatmaq və bir daha oyanmamaq. Özümü bir qoca axmaq kimi, işləmədən oturarkən təsəvvür edə bilmirəm. Hətta öz həyatıma son verərəm.
Sual: Öz həyatınıza son verərdiniz?
Cavab: Mən ağrı istəmirəm. Ölümdən qorxmuram, yavaş və ağrılı ölümdən qorxuram. Əgər yoldaşımın və ya uşaqlarımdan birinin öldüyünü öyrənsəm, ilk sualım bu olacaq: necə oldu? Əgər bir qəza idisə, ani baş vermişdisə, deyərəm: oh, yaxşı. Və kompüterimdə işləməyə davam edərəm. Əgər yavaş və ağrılı bir ölüm olsaydı, buna dözə bilməzdim, yəqin ki, öz həyatıma da son verərdim.
Qaynaq: EL PAÍS
About the Author
