- bölüm
Yazar: Ravi Agrawal, Foreign Policy jurnalının baş redaktoru
Mənbə: Foreign Policy
Dəqiq olaraq iki il əvvəl, 7 Oktyabr 2023-cü ildə, Hamas qüvvələri İsrail sərhəd divarlarını keçərək misli görünməmiş bir hücuma başladılar; bu hücumda 1200 israilli öldü. Lakin həmin gün, bu hücuma cavab olaraq baş verən faciələrin də zəncirini açdı və növbəti 24 ay ərzində davam etdi. Hava zərbələri və torpaq əməliyyatları nəticəsində 65 mindən çox fələstinli Qəzzada öldürüldü. BMT-nin istintaq komissiyası İsrailin soyqırım həyata keçirdiyini açıqlayıb; İsrail insan haqları təşkilatı “B’Tselem” də bu qiymətlərlə razıdır. Təxminlər göstərir ki, Qəzzadakı evlərin 90%-dən çoxu zədələnib və ya dağılıb. BMT-nin qida təhlükəsizliyi üzrə mütəxəssisləri isə Qəzza şəhərində aclığın hökm sürdüyünü təsdiqləyib.
Lakin bu müharibənin təsirləri yalnız Qəzza ilə məhdudlaşmayıb. İran və İsrail arasında müharibə baş verdi və ABŞ birbaşa bu münaqişəyə daxil oldu. İsrail Livan, Suriya, Yəmən və hətta Qətərə hava zərbələri endirdi; bu isə bir çox insanın belə sual verməsinə səbəb oldu: “Beynəlxalq qanunların hələ də mənası və funksiyası varmı?” Dünyada da bu məsələ ətrafında dərin qütbləşmə müşahidə olunur; cəmiyyətlər və ölkələr hətta bu münaqişənin əsas həqiqətləri barədə ciddi fikir ayrılığı içindədirlər.
Ravi Agrawal Foreign Policy jurnalında Harvard Universitetinin beynəlxalq münasibətlər üzrə professoru və məşhur “İsrail lobisi” kitabının müəllifi Stephan Walt ilə müsahibə edib; bu müsahibədə 7 Oktyabrdan bu yana dünyanın necə dəyişdiyi müzakirə olunub. Müsahibə iki hissəyə bölünüb; burada ilk hissəsini təqdim edirik:
İki il həlledici
Foreign Policy: 7 Oktyabr 2023-dən iki il sonra, indiki vəziyyət sizi təəccübləndirdimi?
Walt: Bəzi sahələrdə, bəli. Heç kəs o gündən indiyə qədər baş verən hadisələrin tam miqyasını və təsir dairəsini əvvəlcədən proqnozlaşdıra bilməzdi. Biz bölgədə həm güc strukturu, həm də Cənub ölkələrinin baxışında həqiqi və dərin dəyişikliklər gördük.
Mən həmişə Jake Sullivan-in sözlərini xatırlayıram; ABŞ milli təhlükəsizlik müşaviri, 7 Oktyabrdan bir neçə gün əvvəl Foreign Affairs jurnalında yazmışdı: “Yaxın Şərq son onilliklərdən daha sakitdir.” Ola bilsin həmin gün doğru idi, amma bu səthi sakitlik bölgənin dərin real vəziyyətini gizlədirdi. Bu gün isə heç kəs iddia etmir ki, Yaxın Şərq daha sakitdir.
Foreign Policy: Siz dəyişikliklərdən bəhs etdiniz. Nəyi nəzərdə tutursunuz?
Walt: Bölgədəki bir çox köhnə oyunçuların nisbətən gücü dəyişib. Hamas hələ də mövcuddur, amma əvvəlki gücünü itirib. Hezbollah ciddi zəifləyib və Livan siyasi quruluşu dəyişib. Suriya rejimi düşüb, yalnız bu münaqişə səbəbilə deyil, amma müharibənin rolu böyük olub. İranın nüvə proqramı məhv edilməyib, amma ciddi şəkildə məhdudlaşdırılıb. Ən əsası isə ABŞ-ın hələ də bölgəni “idarə” edə biləcəyi təsəvvürü sarsılıb. Əvvəllər Vaşinqtonun dəstəyinə güvənən ölkələr indi daha az inamlıdır və alternativ yollar axtarırlar. Bunların hamısı, birbaşa və ya dolayı, 7 Oktyabrdan başlayan hadisələrin nəticəsidir.
“Beynəlxalq nizam”
Foreign Policy: Beynəlxalq hüquqa keçək. İki il əvvəl bəzi ölkələr İsrailin özünü müdafiə haqqı olduğunu deyirdi. Amma bu gün həmin ölkələrin çoxu hesab edir ki, İsrail Qəzza və ümumiyyətlə Fələstinlilərə qarşı, həmçinin son sərhəd hücumlarında, o cümlədən Qətərə hücumlarında həddi aşdı – nəticədə Netanyahu rəsmi şəkildə Qətərə hücum üçün üzr istədi. Bu müharibə bitdikdən sonra beynəlxalq hüquqa və məsuliyyətdən azadlıq məsələsinə uzunmüddətli təsiri necə olacaq?
Walt: Beynəlxalq hüquq 7 Oktyabrdan əvvəl də müxtəlif səbəblərlə zəifləyirdi. Ukrayna müharibəsi bunun açıq nümunəsidir; eləcə də ABŞ-ın “terrorizmə qarşı qlobal müharibə” çərçivəsindəki bəzi hərəkətləri. Bu proses çoxdan başlamışdı.
Amma davamlılığı bu faktora bağlıdır: faciəkar hərəkət edənlər cavabdeh olacaqmı, yoxsa yox. Əgər İsrail rəsmiləri müharibə cinayətlərinə və ya soyqırıma görə məhkəməyə çəkilsə, bu mesajı gücləndirir ki, bəzi davranışlar qəbul edilməməlidir. Bu, Hamas liderləri üçün də keçərlidir.
Buna baxmayaraq, hamımız bilirik ki, əksər əsas aktorlar sonda cəzasız qalacaq. Analitiklərin birinin dediyi kimi: “Qəzza müharibəsi başlayandan sonra, ABŞ növbəti dəfə qanuna əsaslanan nizamdan danışanda, məsələn Ukrayna ilə bağlı, artıq heç kəs qulaq asmayacaq.” Bu vəziyyət narahatdır; çünki beynəlxalq hüquq və mövcud normalar dövlətlərin davranışını məhdudlaşdıra bilməzsə, dünya daha çox qanunsuzluğa doğru gedir.
Qanunsuz təhlükəli dünya
Foreign Policy: BMT barədə də oxşar sualım var. Bu təşkilatın səmərəsizliyi və qütbləşməsi 7 Oktyabrdan əvvəl başlamışdı. Amma indi BMT-nin açar komissiyalarından biri Qəzza hadisələrini “soyqırım” adlandırıb, İsrail və ABŞ isə təşkilatı “antisemitik” sayır. Bu böhran daha da dərinləşməyibmi?
Walt: Hər beynəlxalq təşkilat öz nüfuzunu və səmərəliliyini qorumaq üçün böyük güclərin dəstəyinə ehtiyac duyur. Bu ölkələr dəstəklərini dayandıranda, təşkilat praktik olaraq iflic olur. Bu, indi gördüyümüz vəziyyətdir. BMT-nin mövqeləri Vaşinqton və ya İsrail kimi müttəfiqlərinin siyasətinə zidd olduğu üçün ABŞ dəstəyini azaldıb, bəzən maneələr yaradır. ABŞ Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin rəsmilərini sanksiya ilə hədələyəndə, əslində qlobal hüquq sistemini zəiflətmiş olur.
Təhlükə ondadır ki, qanunsuz dünya, qismən işləyən təşkilatlardan daha təhlükəlidir. Beynəlxalq nizam qaydalar olmadan idarə oluna bilməz. Əgər mövcud nizam, o cümlədən BMT, tədricən dağılarsa, sual yaranır: onun yerinə nə gələcək və yeni qaydaları kim yazacaq?
Mənim narahatlığım odur ki, ABŞ-ın mövqeyi Çin və hətta Rusiya kimi ölkələrə fürsət verir ki, “Amerikan qanuna əsaslanan nizam mənasızdır” iddiasını irəli sürsünlər və gələcək qlobal qaydaların müəyyən edilməsində daha çox söz sahibi olsunlar. Bu baş verəcəkmi, yoxsa yox, böyük ölçüdə müharibənin aktorlarının cavabdeh olub-olmamasına və BMT-nin özünü islah edib-edə bilməyəcəyinə bağlıdır. ABŞ aktiv dəstəyi olmadan belə islahatın mümkün olması çətin görünür.
Hansı nəzəriyyə vəziyyəti izah edir?
Foreign Policy: Siz oxucularımız arasında çox məşhursunuz. Onlardan biri soruşub: “Beynəlxalq münasibətlərdə vəziyyəti izah edə biləcək nəzəriyyə varmı?”
Walt: Bir neçə nəzəriyyə var ki, bu vəziyyəti qismən izah edə bilər. Bu mərhələdə fərdlərin təsirini görməməzlikdən gəlmək olmaz. Əgər prezident Co Bayden olmasa, ehtimal ki, reaksiyalar fərqli olardı; çünki Baydenin İsrailə şəxsi öhdəliyi var. Həmçinin, bu gün Donald Tramp olmasa, bəlkə başqa yol gedərdi. Buna görə fərdlərin roluna diqqət yetirən nəzəriyyələr burada əhəmiyyət kəsb edir.
Eyni zamanda, “realizm” də aydın izah verir. Realizm deyir: əxlaqdan asılı olmayaraq, dövlətlər öz təhlükəsizliyini qorumaq üçün lazım olanı edirlər. Təhlükəsizliyi təhdid altında hiss edirlərsə və ya cəlbedici fürsət görürlərsə, oyun qaydalarını pozurlar. İsrailin davranışı bunun bariz nümunəsidir.
Realizm həmçinin xatırladır ki, ABŞ hələ də üstün mövqedədir. Bu ölkə qısa müddətdə mənfəətsiz və uzunmüddətdə zərərli ola biləcək addımlar ata bilər, amma gücü və regiondan məsafəsi ona immunitet verir. Çünki Yaxın Şərqdə deyil, buna görə bir çox birbaşa nəticələrdən qorunur. Belə şəraitdə siyasətlər daha çox şəxsi, daxili və zövq əsaslı olur, nəinki realistin vurğuladığı soyuq hesablamalı siyasət.
Foreign Policy: Sizin fikrinizcə, ərəb monarxiyaları üçün qərar qəbul etmək asandır, çünki onlar demokratiyalar kimi ictimai rəy barədə düşünmür?
Walt: Düzdür. Bu baxımdan, onların əlbəyi açıqdır, amma xaricdən daha çox məhdudiyyətlərə məruz qalırlar. Bu bizi böyük suala gətirir: 7 Oktyabrın region və dünya geosiyasətinə təsiri nə olub?
Çox sayda ərəb ölkəsi, neft və qazdan asılılığı azaltmaq üçün modernləşmə və islahat apararkən, indi çox daha qeyri-müəyyən bir mühitlə üzləşib. Onlar hələ də ABŞ dəstəyini istəyirlər, amma əvvəlki etimadı yoxdur. Qəzza və digər bölgələrdə gördüklərindən dərin narahatdırlar və bilirlər ki, İsrail bölgədə hegemon güc olmaq istəyir. Son iki ildə İsrail altı ərəb ölkəsinə qarşı hərbi əməliyyatlar həyata keçirib. Eyni zamanda, bu ölkələr qorxurlar ki, İsrail sərhədləri aşarsa, ABŞ onu dayandırmayacaq.
Bu narahatlıq Səudiyyə Ərəbistanının Pakistanla müdafiə müqaviləsi imzalamasına, bəzi ərəb ölkələrinin Çinlə əlaqələri bərpa etməsinə və ya genişləndirməsinə, həmçinin Riyadın İranla gərginliyi azaltmaq üçün addım atmasına səbəb olub. Bütün bunlar əslində yeni qeyri-müəyyən təhlükəsizlik mühitinə uyğunlaşmadır. Bu ölkələr ABŞ-la birbaşa mübahisə etmək istəmirlər, amma hamısı özlərini gələcək üçün “sığortalayırlar”, çünki artıq əmin deyillər ki, Vaşinqton onların yanında olacaq.
Ardl var…
About the Author
