Rusiyadan fərqli olaraq, İranın qaz ixracı demək olar ki, Türkiyə ilə məhdudlaşır.
Türkiyə İran və Rus qazından asılılığını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq və regionun enerji balansını dəyişdirmək üçün son onilliklərin ən iddialı enerji sektoru dəyişikliklərindən birini həyata keçirir. Müfleh Hidəyat “Discovery Alert”da yazır ki, Türkiyə əvvəllər boru kəmərləri vasitəsilə illik təxminən 41 milyard kubmetr qaz idxal edirdi ki, bunun yarıdan çoxu Rusiya (22 milyard kubmetr) və İran (10 milyard kubmetr) tərəfindən təmin olunurdu. Bu asılılıq Ankaranın geosiyasi çevikliyini məhdudlaşdırır və ölkəni Moskva və Tehranın təchizat pozuntularına və qiymət təzyiqlərinə qarşı həssas edirdi.
Türkiyə 2028-ci ilə qədər bu iki ölkədən boru kəməri ilə qaz idxalını təxminən 40 faiz azaltmağı planlaşdırır ki, bu da Rusiya və İranın enerji hökmranlığını zəiflədən bir addımdır. Bu diversifikasiya proqramı mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) idxal gücünün artırılmasına, xüsusilə Qara dəniz yataqlarından daxili hasilatın artırılmasına və ABŞ, Avstraliya kimi yeni tədarükçülərlə uzunmüddətli müqavilələrin imzalanmasına əsaslanır.
Rusiyanın Strateji Uğursuzluğu
Avropa ölkələrinin əksəriyyəti Rusiyanın Ukraynaya hücumundan sonra bu ölkədən enerji idxalını azaltdıqdan sonra Türkiyə Rus qazının Avropadakı son böyük bazarlarından biridir.
2021-ci ildən bəri Rusiyanın Avropaya qaz ixracı 60 faizdən çox azalıb və Moskva gəlir və siyasi nüfuz əldə etmək üçün Türkiyə bazarına ciddi şəkildə güvənməyə məcbur olub. Türkiyədəki bazar payının itirilməsi Rusiyanın “Qazprom” şirkətinə böyük zərbə vuracaq, xüsusən də Rusiya Sibirdə və Arktikada yeni enerji yataqlarını inkişaf etdirməkdə artan çətinliklərlə üzləşdiyi bir vaxtda.
Türkiyənin Rus qazının böyük bir hissəsini LNG idxalı və daxili istehsal ilə əvəz etmək planı, Moskvanın regiondakı son enerji təsir rıçaqlarından birini zəiflədir. Bundan əlavə, əsas qaz müqavilələrinin başa çatması Ankaraya birbaşa qarşıdurma yaratmadan idxal həcmini yenidən nəzərdən keçirmək və ya azaltmaq imkanı verir. Rusiya ilə illik ümumi həcmi 22 milyard kubmetrə çatan iki böyük qaz müqaviləsi yaxın bir neçə ildə başa çatacaq ki, bu da Türkiyəyə idxal həcmini azaltmaq və ya daha əlverişli qiymət şərtləri tələb etmək imkanı verəcək.
Türkiyənin ehtiyatlı yanaşması ölkənin diplomatik mülahizələrini əks etdirir. Rəcəb Tayyib Ərdoğan Moskva ilə birbaşa qarşıdurmadan qaçaraq müdafiə, turizm və nüvə enerjisi sahələrində (Rusiyanın tikdiyi Akkuyu AES daxil olmaqla) əməkdaşlığı qoruyub saxlamışdır.
Rus neftinin idxalı dünya qiymətlərinə nisbətən təxminən 15 faizlik endirimlər səbəbindən davam etsə də, Türkiyənin tədricən idxalı şaxələndirmə prosesi Rusiyanın enerji hökmranlığının uzunmüddətli aşınmasını göstərir.
İran İxracatının Həssaslığı
İran daha böyük risklərlə üzləşir. Rusiyadan fərqli olaraq, bir çox ixrac marşrutu olan İranın qaz ixracı demək olar ki, Türkiyə ilə məhdudlaşır. 2026-cı ildə başa çatacaq Türkiyəyə illik 10 milyard kubmetr qaz ixracı müqaviləsi sanksiyalar altında olan İran iqtisadiyyatı üçün həyati əhəmiyyətli gəlir mənbəyidir. Qaz ixracı Qərbin sanksiyalarından böyük ölçüdə azad olduğu üçün bu sektor İran üçün nisbətən sabit xarici valyuta mənbəyi təmin edir.
Bununla belə, İranın qaz sektoru illərdir investisiya və texnologiya çatışmazlığından əziyyət çəkir. Dünya üzrə ikinci ən böyük qaz ehtiyatlarına malik olmasına baxmayaraq, İran ixrac bazarlarını genişləndirmək üçün infrastruktur və texniki tərəfdaşlara malik deyil.
Nəticədə, əgər Türkiyə öz idxalını azaltsa və ya daha rəqabətli qiymətlər tələb etsə, Tehran alternativ müştəri tapmaqda çətinlik çəkəcək və sanksiyaların yaratdığı iqtisadi təzyiq güclənəcək.
Türkiyənin idxalın şaxələndirilməsinin İran qaz müqaviləsinin başa çatması ilə eyni vaxta təsadüf etməsi Ankaraya diplomatik böhran yaratmadan asılılığını azaltmaq üçün uyğun bir fürsət verir. Türkiyə İranın idxal həcmini LNG və ya daxili istehsal ilə əvəz etməklə, kəskin siyasi reaksiya yaratmadan məqsədlərinə çata bilər.
ABŞ və Qərbin Təsiri
Qərbin təzyiqi də Türkiyənin enerji istiqamətinin dəyişməsində mühüm rol oynayır. ABŞ Türkiyəni Rusiya və İrandan neft və qaz alışını dayandırmağa çağırmışdır ki, bu da Vaşinqtonun Moskvanı təcrid etmək və Tehrana qarşı sanksiya təzyiqini saxlamaq üçün daha geniş səylərinin bir hissəsidir.
Məlumatlara görə, ABŞ Prezidenti Donald Tramp 2025-ci ildə Ərdoğandan Rusiyadan enerji alışını dayandırmağı tələb etmişdir ki, bu da G7 ölkələrinin Rusiyanın qalıq yanacaq ixracını məhdudlaşdırmaq planları ilə üst-üstə düşür.
Lakin Türkiyənin əsas motivasiyası siyasi deyil, iqtisadidir. Türkiyənin dövlət enerji şirkəti, 2026-cı ildən başlayaraq ABŞ-dan illik 4 milyard kubmetr LNG idxal etmək üçün Mercuria şirkəti ilə 20 illik müqavilə daxil olmaqla, ümumi həcmi iyirmi ildə 70 milyard kubmetrə çatan bir neçə böyük LNG müqaviləsi imzalamışdır.
Həmçinin, 2030-cu ildən etibarən əlavə 5,8 milyard kubmetr təmin etmək üçün Avstraliyanın Woodside Energy şirkəti ilə 9 illik ilkin müqavilə imzalanmışdır.
Bu müqavilələr Türkiyənin qaz təchizatı strukturunu boru kəməri asılılığından müxtəlif mənbələrə və çevik bazar yönümlü müqavilələrə doğru dəyişdirir.
Bu dəyişiklik iqtisadi üstünlüklərlə yanaşı, Türkiyəyə rəsmi olaraq anti-Rusiya bloklarına qoşulmadan Qərb bazarları ilə uyğunlaşmağa imkan verir. Ankara siyasi uyğunlaşma əvəzinə enerji təhlükəsizliyinə diqqət yetirərək strateji müstəqilliyini qoruyur, eyni zamanda Qərblə enerji əlaqələrindən faydalanır.
Müqavilələrin Sonu və Yeni Balans
Rusiya və İranla uzunmüddətli müqavilələrin başa çatması Türkiyəyə güclü bir danışıq vasitəsi verir. Ankara bu razılaşmaları əvvəlki şərtlərlə yeniləmək əvəzinə, idxal həcmini azalda bilər və ya tamamilə LNG və daxili istehsala yönələ bilər. Hökumətin məqsədi 2028-ci ilə qədər Rusiya və İrandan boru kəməri ilə idxalı 41 milyard kubmetrdən təxminən 26 milyard kubmetrə endirməkdir ki, bu da idxalın 37 faiz azalması deməkdir.
Eyni zamanda, Türkiyə Qara dəniz qaz ehtiyatlarına, xüsusən də ehtiyatları təxminən 320 milyard kubmetr olan Sakarya yatağına böyük investisiyalar qoymuşdur. Tam istismar edildiyi təqdirdə, bu yataq Türkiyənin illik qaz tələbatının 15 faizindən çoxunu təmin edə və idxal asılılığını azalda bilər.
Strateji və Regional Nəticələr
Uğurlu olarsa, Türkiyənin enerji idxalının şaxələndirilməsi Moskva və Tehranın iqtisadi və siyasi nüfuzunu ciddi şəkildə zəiflədəcək. Rusiyanın Avropanın əsas qaz tədarükçüsü kimi mövqeyi daha da kölgədə qalacaq və İran da azsaylı sabit ixrac bazarlarından birini itirəcək.
Bu dəyişiklik Türkiyənin geosiyasi nüfuzunu artırır və ölkəni asılı istehlakçıdan Avropaya təkrar ixrac potensialına malik regional enerji mərkəzinə çevirir.
2028-ci ilə qədər Türkiyə Avropa istehlakçıları ilə Rusiya xaricindəki istehsalçılar arasında əsas körpüyə çevrilə bilər və genişlənən infrastruktur şəbəkəsi vasitəsilə ABŞ, Avstraliya və Mərkəzi Asiyanın LNG mənbələrini birləşdirə bilər. Bu transformasiya nəinki Rus qazının Avropadakı son mühüm dayaq nöqtəsini təhdid edir, həm də İranın kövrək ixracatını risk altına atır – və Avrasiyanın enerji güc xəritəsini yenidən çəkir.
About the Author
