Səmir əl-Ərki (Türkiyə İşləri üzrə Yazıçı və Tədqiqatçı)
27 oktiyabr 2025
Türkiyə istisna olmaqla, beynəlxalq səviyyədə tanınmayan bir dövlət olmasına baxmayaraq, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətində (ŞKTC) keçirilən prezident seçkiləri ictimai rəyə ciddi təsir gstərdi; onun gedişatı izləndi və nəticələri təhlil edildi.
Çünki seçki mübarizəsi iki əsas namizəd və onlarla birlikdə namizədliyini irəli sürmüş digərləri arasında rəqabət olmaqdan daha çox, adanın şimal hissəsinin gələcək dövr üçün taleyini müəyyən edəcək iki əks layihə arasında gedən şiddətli bir yarış idi.
Ankaraya yaxın olan və səlahiyyət müddəti bitən prezident Ərsin Tatar, təbii olaraq, adanın böhranından çıxış üçün yeganə həll yolu kimi İki Dövlətli Həlli müdafiə edirdi.
Rəqibi, Toofan Ərhürman isə, həllin federalizm olduğunu və yunan kiprlilərlə yenidən inteqrasiyanı görən bir siyasi blokdan gəlirdi.
Seçkinin nəticəsi Ankaranın istəyinə uyğun olmadı, çünki Ərhürman səslərin 60%-dən çoxunu qazanaraq qalib gəldi. Bəziləri bunu, adanın şimal hissəsinə tamamilə nəzarət edən, onun əsas hissələrini idarə edən Türkiyə üçün siyasi bir zərbə kimi qiymətləndirdi. Baxmayaraq ki, Türkiyə öz siyasətləri və ŞKTC və bütün ada üçün strateji istiqamətləri ilə razılaşmayan (hətta zahirən də olsa) bir prezidenti hakimiyyətə gətirən dürüst və şəffaf seçkilərin keçirilməsinə imkan verdi.
Bu səbəbdən, ilk nəticələrin elanından dərhal sonra Türkiyədə bir mübahisə yarandı. Bu mübahisə – vəziyyətin təhlili və şərhi şəklində – adadakı Türkiyə qoşunlarının gələcəyinə qədər uzandı; bəziləri bunu Şərqi Aralıq dənizi regionunda strateji zəlzələ kimi qiymətləndirdi.
🇹🇷 Türkiyədə Daxili Mübahisə
Ərhürmanın qələbəsi Türkiyə daxilində səsvermə qutularından çıxan nəticələri alqışlayanlar və bu nəticələrin ləğvini tələb edənlər arasında mübahisəyə səbəb oldu.
Rəsmi hakimiyyət dərhal seçki nəticələrini qəbul etdiyini elan etdi. Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan öz “X” hesabında Ərhürmanı qələbə münasibətilə təbrik edərək bu seçkilərin: “Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin demokratik yetkinliyini bir daha sübut etdiyini və türk kiprlilərin iradəsini səsvermə qutularında əks etdirdiyini” vurğuladı.
Ərdoğan, həmçinin, Türkiyənin “Türk kiprlilərlə birlikdə Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin suveren hüquqlarını və maraqlarını hər platformada müdafiə etməyə” davam edəcəyini təsdiqlədi.
Buna paralel olaraq, hakim koalisiyanın tərəfdaşı olan Milliyyətçi Hərəkat Partiyasının (MHP) sədri Dövlət Baxçalı nəticələri rədd etdi, parlamentdən (hansı ki, əksəriyyəti İki Dövlətli Həlli dəstəkləyir) səslərin nəticələrini etibarsız saymasını və nəticələri ləğv etməsini tələb etdi. Əlavə olaraq, o, Şimali Kiprin Türkiyə ilə dərhal birləşdirilməsi və 82-ci vilayətə çevrilməsi barədə qərar qəbul edilməsini istədi.
Lakin Baxçalı sonradan öz sözündən geri çəkilərək dedi: “Seçkilərdən əvvəl televiziya kanallarında federalizm və ya iki dövlətli həll barədə çoxlu müzakirələr getdi. Buna görə də dərhal bəyanat verdim, çünki düşünürdüm ki, federalizm ideyasını müdafiə edən namizəd qalib gəldikdə, kiçik federalizm qığılcımı yanan oda çevrilməməlidir.” O əlavə etdi ki, Kiprdə tək dövlətli həllin qəbul edilməsi, “Suriya ərazisində federal birlik qurmağa çalışan qüvvələri” təşviq edəcək.
📝 Seçilmiş Prezidentin Siyasəti
Seçilmiş prezident Ərhürmanın davranışı Ankarada bir sakitlik yaratdı. İlkin nəticələrin elanından dərhal sonra verdiyi ilk açıqlamada o, dedi: “Xarici siyasət sahəsindəki vəzifələrimi Türkiyə Cümhuriyyəti ilə sıx məsləhətləşmələr əsasında yerinə yetirəcəyəm. Narahatlıq və ya şübhə üçün heç bir əsas yoxdur. Bütün xarici siyasət məsələləri, təbii ki, Türkiyə ilə əməkdaşlıqda idarə olunacaq.”
Bu tələsik addımı ilə o, hər hansı bir şübhəçinin sözünü kəsmək və Ankara ilə münasibətlərin korlanmasına imkan verəcək şayiələrə yer qoymamaq istəyirdi. Əvvəlki Nazirlər Şurasının sədri kimi o, türk kiprlilərin həyatının açarlarının əslində Türkiyənin əlində olduğunu dərk edir. Bu, təkcə təhlükəsizlik və müdafiə məsələləri ilə məhdudlaşmır, həm də ərzaq, su, təhsil və s. sahələrə qədər uzanır. Türkiyə türk kiprlilərin nəfəs aldığı ağciyərdir.
Məsələn, Türkiyə Xəzinə və Maliyyə Nazirliyi tərəfindən hazırlanan “2025-ci il illik Prezident Proqramı” çərçivəsində, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinə 8.5 milyard türk lirəsi ayrıldığı və əlavə 4 milyard türk lirəsinin də veriləcək kreditlər üçün nəzərdə tutulduğu elan edildi.
Buna görə də, Ərhürman prezidentlik təhvil-təslim mərasimində öz siyasətinin əsas prinsiplərini bir daha təsdiqlədi, ən başlıcaları aşağıdakılardır:
- Kipr türk xalqının adada bərabər hüquqlu iki təsisçi tərəfdaşdan biri olduğunu və adada və ətrafında mövcud olan hər şeyə şərik olduğunu təsdiqləmək.
- Təhlükəsizlik, enerji, karbohidrogenlər, dəniz məsələləri, ticarət yolları və Avropa İttifaqı vətəndaşlığı kimi sahələrdə adada türk kipr xalqının iradəsi olmadan qərar qəbul edilməsinin mümkün olmadığını vurğuladı.
- Türk kiprliləri, regionda zamin ölkə olan Türkiyəni nəzərə almadan və onların hüquq və səlahiyyətlərini pozmaqla adada daimi həll və sülhə nail olmağın qeyri-mümkün olduğunu bildirdi.
- Türkiyə Cümhuriyyətinin, türk kiprlilərin suveren hüquqlarını qorumaq mübarizəsindəki ən vacib dəstəkçi olduğunu təsdiqlədi.
- Ərsin Tatar dövründəki əvvəlki prezidentlik kimi, Türkiyə ilə məsləhətləşmələrin davamlı olacağını xatırlatdı.
Ərhürmanın bu və digər məqamları, mərasimdə iştirak edən Türkiyə vitse-prezidenti Cövdət Yılmazın iştirakı ilə xatırlatması, Türkiyəyə, xüsusən də hakim koalisiyaya və onun başda Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP) və Milliyyətçi Hərəkat Partiyası (MHP) olmaqla, açıq və səmimi bir təminat mesajı idi.
Bu, həm də daxildə, xüsusən də son aylarda Türkiyəyə qarşı kəskin düşmənçilik edən və türk səfirin qovulmasını, türk qoşunlarının çıxarılmasını tələb edən səslərə ünvanlanmış bir mesaj idi!
💥 Kipr… Münaqişə Ocağı
Bütün dəlillər göstərir ki, Kipr adası həm türk, həm də yunan hissələri ilə Şərqi Aralıq dənizində formalaşan münaqişə ocağıdır. Adanın geosiyasi əhəmiyyəti iki il davam edən İsrailin Qəzza zolağına təcavüzü və bununla əlaqəli Livan və İrana qarşı hərbi əməliyyatlar zamanı aydın şəkildə ortaya çıxdı.
Adanın cənub hissəsi (Yunan hissəsi) İsrail qüvvələri üçün mühüm logistik dəstək bazasına çevrilib; istər dəstəkləyici Amerika və Avropa qüvvələri üçün açdığı aeroportları və bazaları vasitəsilə, istərsə də adada mövcud olan Britaniya bazaları vasitəsilə.
Böyük Britaniya 1960-cı ildə Kipr ondan müstəqillik qazandıqdan sonra tam nəzarəti altında olan “suveren əraziləri” saxlayır. Bu ərazilər adanın sahəsinin təxminən 3%-nə bərabər olan 256 kvadrat kilometr ərazini əhatə edir və ölkənin cənubunda yerləşən iki ayrı bölgəni – “Dikelia” və “Akrotiri” – ehtiva edir.
Adanın cənub hissəsi həmçinin Fransa və Almaniya gəmilərini qəbul etmək üçün limanlarını açıb. Bu Amerika-Avropa hərbi yığımı Tel-Əvivə kəşfiyyat və hərbi xidmətlər göstərmək üçün istifadə edilmişdir.
Lakin İsrail bununla kifayətlənməmiş, adadakı hərbi mövcudluğunu gücləndirməyə çalışmışdır. Belə ki, cənub hissədəki Yunan Kipr rəhbərliyinə “Barak MX” hava hücumundan müdafiə sistemi təhvil verib. Bu sistem 150 kilometr məsafədə dronları, qırıcı təyyarələri və qanadlı raketləri tuta bilir, bu da faktiki olaraq Türkiyənin cənubunu əhatə edir.
Ankara bu inkişaflardan xəbərsiz qalmamış və öz növbəsində adadakı hərbi mövcudluğunu gücləndirməyə çalışmışdır.
Keçən avqust ayında Şimali Kiprdəki Türk Qüvvələrinin komandanı, General-mayor Sabahattin Kılınçın rütbəsi General-mayor rütbəsindən General-leytenant rütbəsinə qaldırıldı. Bu, qeyri-adi bir hadisədir, çünki 2019-cu ildən bəri qüvvələr komandiri adətən General-mayor rütbəsində olmuşdur.
Bu addımın səbəbləri kimi adadakı “sülhməramlı” qüvvələrin tam hüquqlu orduya çevrilməsinə hazırlıq olduğu göstərilir. Türkiyənin adadakı fəal qüvvələrinin sayının 50 mindən 100 minə qədər artırılması gözlənilir.
Müdafiə Nazirliyi, əvvəllər məhdud sayda artilleriya briqadaları, hava hücumundan müdafiə bölmələri və mühəndis taborlarından ibarət olan Şimali Kiprdəki Türk qüvvələrinin modernləşdirilməsini davam etdirir. İndi bu qüvvələr bir neçə korpusu, eləcə də quru, hava, dəniz, logistika, mühəndislik və elektron müharibə elementlərini və digər birləşmələri əhatə edir.
Buna paralel olaraq, Marmaris-Aksaz Dəniz Bazasında (Türkiyə daxilində) genişləndirmə işlərinə başlanılıb ki, bu da Şimali Kiprdəki qüvvələrə dəstək olacaqdır. Şimali Kiprdə də yeni dəniz bazası tikilir.
🛫 Türk Qoşunlarının Çıxarılması
Adanın türk və yunan hissələrində qarşılıqlı hərbi güclənməni nəzərdən keçirsək, Ərhürmanın seçilməsinin türk qoşunlarının mövcudluğuna təsir etmə ehtimalından danışmaq xəyalpərəstlik kimi görünür.
Ankaradakı strateji qiymətləndirmələr, adanın yunan hissəsindəki İsrail, Amerika və Avropa hərəkətlərinə son dərəcə əhəmiyyət verir və onları yüksək riskli təhlükələr sırasına daxil edir ki, onlara qarşı ciddi şəkildə hazırlaşmaq və mübarizə aparmaq lazımdır.
Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan televiziya müsahibəsində yunan kiprliləri silah yığmaqdan çəkinməyə çağırıb, çünki bu, onları adadakı türk qüvvələrinə hücum etməyə təşviq edə bilər. O dedi: “Əgər hər hansı bir dəlilik etsələr, silahlar bizim işimizdir. Onlar heç vaxt döyüş keçirməyiblər. Onlar bu cür şeylər haqqında düşünməməlidirlər belə.”
Deməli, adadakı vəziyyət növbəti xəbərdarlığa qədər olduğu kimi qalacaq və üç zamin ölkə (Türkiyə, Böyük Britaniya və Yunanıstan) öz hərbi mövcudluğunu görünməmiş dərəcədə gücləndirir. Kipr adasının Şərqi Aralıq dənizində tutduğu geosiyasi mövqe də heç bir qüvvənin oradan çıxmasına səbəb olmur, əksinə, hansı qiymətə olursa olsun, orada qalmağa məcbur edir.
About the Author
